"Ural dilleri" sayfasının sürümleri arasındaki fark

16:52, 26 Mart 2017 itibarı ile sayfanın şu anki hâli

Şablon:Dil ailesi bilgi kutusu

Ural dilleri, içinde otuz dokuz dil barındıran<ref>Ethnologue report for Uralic</ref> ve toplamda 50 milyon insan tarafından konuşulan dil ailesidir. Dünya üzerinde en çok konuşanı olan Ural dilleri, sırasıyla Macarca, Fince, Estonca, Marice ve Udmurtçadır. Yine dünyada içinde belirgin olarak Ural dilleri konuşanı barındıran ülkeler Estonya, Finlandiya, Macaristan, Romanya, Rusya, Sırbistan ve Slovakya'dır.

Ural ismi, bu dillerin doğduğu yer olarak düşünülen Ural Dağları'ndan gelmektedir. Her ne kadar yaklaşık olarak dilin doğum yeri bilinmese de Hint-Avrupa dil ailesinin doğduğu yerlere yakın olabileceği düşünülmektedir.

Soy ağacı

Ural dillerinin alt kolları her ne kadar kesin olarak sınıflandırılmamış olsa da çoğunlukla tüm sınıflandırmaların içinde Fin-Perm dilleri, Ugor dilleri ve Samoyed dilleri gibi alt dallara rastlamak olasıdır. Ancak uzun süredir Fin-Perm ve Ugor dilleri tek bir başlıkta birleştirilerek Fin-Ugor dilleri adı altında işlenmektedir. Bu nedenle Ural dilleri genel olarak iki başlık altında görülmektedir.

Tüm Ural dillerin tek bir dilden türediğine geniş olarak inanılsa da, bazı dilbilimciler başta dilin iki veya üç alt dala ayrılıp, sonrasında tüm diğer Ural dillerinin bu ana dillerden türediğini iddia etmektedir.<ref>Salminen, Tapani (2002): Problems in the taxonomy of the Uralic languages in the light of modern comparative studies</ref>

Dilin anavatanı

Dilin ilk ortaya çıktığı yer hakkında üç farklı teori bulunmaktadır. Gy. Laszlo, dillerin kökeninin Oka Nehri ile Orta Polonya arasında bulunduğunu öne sürer. E.N. Setälä ve M. Zsirai, dillerin Volga Nehri ve Kama Nehri arasında ortaya çıktığını savunur. Yine E. Itkonen ise, kökenin Baltık Denizi olduğunu söyler. Son olarak P. Hajdu ise tüm Ural dillerinin Batı ve Kuzeybatı Sibirya'dan türediğini savunur.<ref>The Cambridge History of Early Inner Asia, p.231</ref>

Ural-Altay dilleri

Şablon:Ana madde

Birçok teori birleştiğinde Ural dillerinin, Altay dilleriyle bir akrabalık barındırdığını ortaya koymaktadır. Özellikle sözcüklerdeki benzerlikler göz önüne alındığında ve fonetik özelliklere bakıldığında bu benzerlik göze çarpmaktadır. Her iki dil grubunda da kelimelerin eklerle uzatılması ve ünlü uyumu görülmektedir. Ancak günümüzde bu akrabalık bağının oldukça uzak olduğuna ve aynı kökenden gelişin mümkün olmadığına inanılmaktadır.

Diğer diller

Ural dilleri, Altay dillerinin dışında Hint-Avrupa, Yukagir dilleri, Eskimo dilleri, Sibirya dilleri ile birleştirilmiş tezlere sahiptir. Nostratik diller grubu, Ural, Altay, Hint-Avrupa dillerini ve diğer birçok dili birleştiren bir sistemdir.<ref>Tyler, Stephen (1968), "Dravidian and Uralian: the lexical evidence". Language 44:4. 798-812</ref><ref>Webb, Edward (1860), "Evidences of the Scythian Affinities of the Dravidian Languages, Condensed and Arranged from Rev. R. Caldwell's Comparative Dravidian Grammar", Journal of the American Oriental Society Vol. 7. 271-298.</ref><ref>Burrow, T. (1944) "Dravidian Studies IV: The Body in Dravidian and Uralian". Bulletin of the School of Oriental and African Studies 11:2. 328-356.</ref> Ural dilleri de bu sistemde sıkça işlenen bir dil ailesidir.<ref name="britannica">Zvelebil, Kamal (2006). Dravidian Languages. In Encyclopædia Britannica (DVD edition).</ref><ref>Andronov, Mikhail S. (1971), "Comparative Studies on the Nature of Dravidian-Uralian Parallels: A Peep into the Prehistory of Language Families". Proceedings of the Second International Conference of Tamil Studies Madras. 267-277.</ref> Ancak bu sınıflandırmada Ural dillerinin bu tür bir sisteme dahil olmasının zor olduğu ifade edilmiştir.<ref>Zvelebil, Kamal (1970), Comparative Dravidian Phonology Mouton, The Hauge. at p. 22 contains a bibliography of articles supporting and opposing the theory</ref><ref>Krishnamurti, Bhadriraju (2003) The Dravidian Languages Cambridge University Press, Cambridge. ISBN 0-521-77111-0 at p. 43.</ref> Yine Avrasya dilleri grubu da Ural, Altay, Hint-Avrupa ve Kafkas dillerini bir araya toplayan bir sistemdir. Ancak yukarıdakilerden hiçbiri kanıtlanamadığı gibi, Altay dilleri dışındakiler kabul görmemiştir.

Dillerin sınıflandırılması

Ural dillerinin geleneksel sınıflandırılması aşağıdaki gibi olup, modası geçmiş isimler italik yazılmıştır:

Samoyed

• Kuzey Samoyed
  • Enets (Yenets, Yenisei-Samoyed) — hemen hemen ölü
  • Nenets (Yurak)
  • Nganasan (Tavgy, Tavgi, Tawgi, Tawgi-Samoyed)
  • Yurats
• Güney Samoyed
  • Kamassice (Kamas) — ölü (20. yüzyıl)
  • Mator (Motor) — ölü (19. yüzyıl)
  • Selkup (Ostyak-Samoyed)

Fin-Ugor

• Ugor
  • Macarca
    • Macarca
  • Ob Ugor
    • Hantıy dili (Ostyak)
    • Mansi dili (Vogul)
• Fin-Perm
  • Perm
    • Komi
    • Komi-Perm
    • Udmurtça (Votyak)
  • Fin-Volga
    • Marice (Çeremisik)
      • Marice (Çeremis)
    • Mordvince
      • Erzya
      • Mokşaca
    • Ölü Fin-Volga dilleri
      • Meryaca (17. yüzyıl)
      • Muromyaca
      • Meşçerice
    • Fin-Lap
      • Sami
        • Batı Samice
          • Güney Samice
          • Ume Samice — hemen hemen ölü
          • Lule Samice
          • Pite Samice — hemen hemen ölü
          • Kuzey Samice
        • Doğu Samice
          • Kainuu Samice — ölü
          • Kemi Samice — ölü
          • Inari Samice
          • Akkala Samice — ölü (21. yüzyıl)
          • Kildin Samice
          • Skolt Samice
          • Ter Samice — hemen hemen ölü
      • Baltık-Fin
        • Estonca
          • Güney Estonca
            • Võro
        • Fince
        • İngrice — hemen hemen ölü
        • Karelyaca
          • Karelyaca
          • Ludikçe
          • Olonets Karelyaca
        • Livonyaca — hemen hemen ölü
        • Veps
        • Votikçe — hemen hemen ölü

Tipoloji

Yapı olarak Ural dillerinin genel özellikleri aşağıdaki gibidir:

• Ekler yardımıyla aşırı büyük sözcükler oluşturulabilir.
• Farklı amaçlar için birçok durum eki mevcuttur. (tüm Ural dillerinde ortalama 13–14 durum eki mevcuttur.)
  • Erzya dili: 12 ek
  • Estonca: 14 ek (biri tartışmalı)
  • Fince: 15 ek
  • Macarca: 18 ek (ayrıca bazı durum eki benzeri ekler)
  • Inari Samice: 9 ek
  • Komice: 27 ek
  • Mokşaca: 13 ek
  • Nenets dili: 7 ek
  • Kuzey Samice: 6 ek
  • Udmurtça: 16 ek
  • Veps dili: 24 ek
• Tüm Ural dillerinde ortak ve sistemli bir kuralı olan bazı durum ekleri mevcuttur.
  • İsmin yalın hali için bir ek yoktur.
  • Yükleme ve ilgi ekleri için burun ünsüzleri kullanılır. (-n, -m, vb)
  • Ural dillerinde isim hal ekleri, tüm Ural dillerinde farklı amaçlarla ve özelliklerle yer alır. Macarcadaki üstündelik, Fincedeki yerleşiklik, Kuzey Samicedeki yerleşiklik, Erzya dilindeki içindelik, ve Nenets dilindeki kalma durumları bunlara örnektir.
• Ünlü uyumu standart Estonca dışındaki tüm Ural dillerinde mevcuttur.
• Hiçbir Ural dilinde cinsiyet yoktur.
• Olumsuz eylem, hemen hemen tüm Ural dillerinde bulunurken, Macarca gibi kimi yenilikçi dillerde bu özellik kaybolmuştur.
• Ünsüzlerin damaksıllaşması tüm Ural dillerinde görülür.
• Fonetik olarak hiçbir Ural dilinde çelişen tonlama yoktur.
• Tüm Ural dillerinde başa gelen ilgeçler çok azken, sona gelen ilgeçler çok fazla yer alır.
• İyelik ekleri mevcuttur.
• Hiçbirinde iyelik adılı yoktur.
• Çoğul ekleri -j (i) ve -t (-d) sıklıkla rastlanır.
• Hiçbir Ural veya Altay dilinde, İngilizcede have ile karşılanan yapı yoktur.
• Tüm Ural ve Altay dillerinde, bir sayı tekil ya da çoğul ise kendinden sonra gelen isim de daima tektir. Örneğin; Hint-Avrupa dillerinde üç balıklar şeklinde yazılan bir öbek, Ural-Altay dillerinde üç balık şeklindedir.
• Marice, Udmurtça ve Komi-Permce dışında vurgu daima ilk hecededir. Erzya dilinde ise bu değişkendir.

Diller arasındaki akrabalık

Aşağıda farklı Ural dillerinde, aynı kökenden geldiği bilinen bazı sözcükler yer almaktadır.

Kaynakça

Şablon:Kaynakça

Bibliyografi

Genel

• Abondolo, Daniel M. (editor). 1998. The Uralic Languages. London and New York: Routledge. ISBN 0-415-08198-X.
• Collinder, Björn. 1955. Fenno-Ugric Vocabulary: An Etymological Dictionary of the Uralic Languages. (Collective work.) Stockholm: Almqvist & Viksell. (Second, revised edition: Hamburg: Helmut Buske Verlag, 1977.)
• Collinder, Björn. 1957. Survey of the Uralic Languages. Stockholm.
• Collinder, Björn. 1960. Comparative Grammar of the Uralic Languages. Stockholm: Almqvist & Wiksell.
• Collinder, Björn. 1965. An Introduction to the Uralic Languages. Berkeley: University of California Press.
• Décsy, Gyula. 1990. The Uralic Protolanguage: A Comprehensive Reconstruction. Bloomington, Indiana.
• Hajdu, Péter. 1963. Finnugor népek és nyelvek. Budapest: Gondolat kiadó.
• Hajdu, Péter. 1975. Finni-Ugrian Languages and Peoples, translated by G. F. Cushing. London: André Deutsch. (English translation of the previous.)
• Laakso, Johanna. 1992. Uralilaiset kansat ('Uralic Peoples'). Porvoo – Helsinki – Juva. ISBN 951-0-16485-2.
• Rédei, Károly (editor). 1986-88. Uralisches etymologisches Wörterbuch ('Uralic Etymological Dictionary'). Budapest.
• Sammallahti, Pekka. 1988. "Historical phonology of the Uralic Languages." In The Uralic Languages, edited by Denis Sinor, pp. 478–554. Leiden: E.J. Brill.
• Sinor, Denis (editor). 1988. The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences. Leiden: Brill.

Sınıflandırma

• Bergsland, Knut. 1959. "The Eskimo-Uralic hypothesis." Journal de la Societé finno-ougrienne 61, 1-29.
• Fortescue, Michael. 1998. Language Relations across Bering Strait. London and New York: Cassell.
• Greenberg, Joseph. 2000-2002. Indo-European and Its Closest Relatives: The Eurasiatic Language Family, 2 volumes. Stanford: Stanford University Press.
• Pedersen, Holger. 1903. "Türkische Lautgesetze." Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 57, 535-561.
• Sauvageot, Aurélien. 1930. Recherches sur le vocabulaire des langues ouralo-altaïques ('Research on the Vocabulary of the Uralo-Altaic Languages'). Paris.

Linguistik

• Künnap, A. 2000. Contact-induced Perspectives in Uralic Linguistics. LINCOM Studies in Asian Linguistics 39. München: LINCOM Europa. ISBN 3895869643.
• Wickman, Bo. 1955. The Form of the Object in the Uralic Languages. Uppsala: Lundequistska bokhandeln.

Ayrıca bakınız

• Ural-Altay dil ailesi
• Fin-Ugor dilleri
• Samoyed dilleri

Dış bağlantılar

Genel

• Soy ağacı – Ethnologue
• Fin-Ugor dilleri The Economist, 20 Aralık 2005
• Urallar hakkında

Başkaldırıcı Uralistler

• "The untenability of the Finno-Ugrian theory from a linguistic point of view" by Dr. László Marácz, a minority opinion on the language family
• "The 'Ugric-Turkic battle': a critical review" by Angela Marcantonio, Pirjo Nummenaho, and Michela Salvagni
• "Linguistic shadow-boxing" by Johanna Laakso — a book review of Angela Marcantonio’s The Uralic Language Family: Facts, Myths and Statistics

Şablon:Ural dilleri Şablon:Dil konuları