Mahmud Gazan
Mahmud Gazan, veya Tatarların Hanı Kazaan (Moğol adıyla Gazan Han; Moğolca: Газан, Хасан, Çince: 合贊 Hé Zàn<ref>Şablon:Web kaynağı</ref>), 5 Kasım 1271 – 11 Mayıs 1304), 1295-1304 yıllarında Moğol İmparatorluğunun İran'daki İlhanlı bölümünün 7. hükümdarıydı. Batı tarihçileri ona bazen Casanus veya Cassanus da derler.<ref>Schein, p. 806</ref>
Hayât hikâyesi
Gazan, Argun Han ve Buluhan Hatun'un oğludur. Daha evvelki bir İlhanlı hükümdarı olan Gayhatu'nın kardeşi ve devirerek yerini aldığı kendisinden evvelki hükümdar Baydu'nın da kuzeniydi.
Gazan ve kardeşi Olcaytu da, vaftiz edilmiş ve Hıristiyan olarak yetişmişti.<ref>"Ghazan had been baptized and raised a Christian", Richard Foltz, p.128</ref> Kendisi Moğol imparatorluğunda hakim din olan Budizm'i de izlemiştir.
Esas karısı olan Kökeçin, ona Marko Polo tarafından Çin'den getirilmiştir. 1291'de Kubilay Han, Moğol prensesi Kökeçin'i evlendirileceği İlhan hükümdarı Argun Han'a götürmesini Marko'dan rica etti. Marlo Polo Qanzhou'dan yola çıkıp deniz yolu ile önce Sumatra'ya, ordan Hindistan üzerinden Pers İmparatorluğuna gitti, nihayet 1293 veya 1294'te İlhanlı İmparatorluğuna vardı. Vardığında Argun Han ölmüş, krallık Gahatu tarafından yönetilmekteydi. Marko, Köçekin'i yeni İlhan'a teslim etti. Gazan tahta çıkınca Prenses onunla evlendi.
Gazan Çince, Arapça ve "Frenkçe" (muhtemelen Latince) dahil çeşitli diller biliyordu. Batılılarla yakın bağlar kurmuştu, yüzlerce batılı maceracı onun hizmetinde çalışıyordu.<ref>Roux, p.410</ref>
Dilbilim, ziraat, boya imalatı gibi konulara ilgi duyardı.
Müslüman oluşu
Kendisinden evvel, İlhanlılar'ın Müslüman çoğunluğu baskı altında yaşıyordu. İlhanlı yöneticiler gelişmekte olan Tibet Budizmi ve Diofizit'i (Nestorianizm'i) teşvik ediyorlardı.
Gazan 1295'de, müslüman Moğol Emiri Nevruz'un desteğiyle kuzeni Baydu'yu devirdi.<ref>Jackson, p.170</ref> Yardımının karşılığı olarak Nevruz, Gazan'ı müslümanlığı kabul etmeye razı etti. İslama girmesiyle beraber Gazan, adını Mahmud olarak değiştirdi. Ancak çeşitli kaynaklar müslüman olmasına rağmen Moğol şamanizmini sürdürdüğünü ve Tengri'ye taptığını belirtirler. Moğol şamanların İlhanlı İmparatorluğunda kalmalarına izin verilmiş ve nüfuzları hem Gazan hem de onun halefi Olcaytu saltanatında devam etmiş, ama daha sonra gerilemeye yüz tutmuşlardır.<ref>Amitai, see Section VI–Ghazan, Islam and Mongol Tradition–Pg 9 and Section VII–Sufis and Shamans, Pg 34.</ref>
Moğollar’ın İslâmiyeti kabûlü
Şablon:Ana İlhanlılar’ın dördüncü sultanı olan Mahmud Gazan M. 1295 / H. 693 tarihinde İlhanlılar tahtına oturdu. Önceleri Hulâgu’nun yolunda yürüyen bu sultan Emir Nevruz’un sayesinde Müslüman oldu.<ref>Tarih-î Vassâf.</ref><ref>Namık Kemal, Emîr Nevrûz.</ref><ref>Tezkere-î Devlet Şah Semerkandî, Sayfa 213. (Bahri Âbâd’da oturan Necmüddin Kübrâ halifelerinden Sâd’ed-Dîn Hamevî’nin oğlu meşhur “Sadr’ed-Dîn İbrahim,” Gazan’ın sarayına davet edildi. “Mahmud Gazan Han” bu âlimin huzurunda Müslüman olarak tasavvufa intisap etti.)</ref><ref>Hâbib’üs-Siyer, Cilt 3, Sayfa 125. (Diğer bir yazar, bu şahsın “Sadr’ed-Dîn İbrahim” değil de, Şeyh “Nûr’ed-Dîn Keylî” halifelerinden “Hoca Sâd’ed-Dîn Kutlu Halid Kazvinî” olduğunu ve aynı zamanda Gazan’ın yalnız kendisi değil de bütün ordusu ve maiyetiyle birlikte İslâma girdiğini nakletmektedir.)</ref> Hâkanın İslâmiyeti kabulünde en önemli etkiyi “Kutb-ûd-Dîn Şirâzî” ile kardeşi “Kemal’ed-Dîn Şirâzî” yapmışlardı. Mahmud Gazan’ın dokuz yıl süren saltanatı süresince İran’daki bütün Moğollar İslâm dinine girdi.
İslâmiyetin yayılmasındaki rolü ve hizmetleri
"Mahmud Gazan" hayâtında Tebriz’in batısında kendisi için bir türbe, fukaha için medreseler, sûfîlere ait medreseler yaptırdı ve bunların imarı için vakıflar bağladı.<ref>Tarih-î Vassâf, Cilt 3, Sayfa 382.</ref> Meşhur Kutb’ûd-Dîn Şirâzî<ref>(Anadolu Selçuklular devrinde ün yapmış hikmet ve felsefe âlimlerindendi. Muin’ed-Dîn Pervane’nin Kayseri’deki medresesinde müderrislik yaptı.)</ref>, Numam Tebrizî<ref>Tezkire-î Devlet Şah, (Sa’di Şirazî ile aralarında bazı lâtifeler geçmiştir. H. 713 / M. 1314 yılında vefat ederek Tebriz’de yaptırdığı hankahına defnedilmiştir.)</ref>, Vezir Hoca Reşid’ed-Dîn<ref>Leclerc: Historie de la medecine arabe, 133. (Meşhur Câmi’ût-Tevârih yazarıdır. Doktorluk ile İlhanlı sarayına giren bir âlimdi. Elli yıl İlhanlılar’a vezirlik yaptı. Gazan Han ve Olcaytu devirlerinde çok büyük kütüphaneler yaptırdı. Bütün servetini îlim müesseselerine harcadı. H. 718 / M. 1318 yılında katledildi.)</ref>, Burak Baba <ref>İkd-ûl’Cûmman. [Basılmamış olan bu eser yirmi üç ciltten müteşekkil olup, hepsi Veliy’üd-Dîn Efendi Kütüphanesi’nde mevcuttur.]</ref><ref>Dûrer-ul’Kâmine.</ref><ref>Hilmi Ziya, Mihrap, Cilt 2, Sayfa 441.(Burak Baba Risaleleri, Mülga Unkapanı Dergâhındaki Kütüphane, İstanbul, H. 853, Farsça, Mihrap mecmuasındaki tek nüsha.)</ref> Mevlâna Celâleddîn Rûmî’nin torunu Ulu Arif Çelebi<ref>Eflâkî. (Celâleddîn Rûmî’nin oğlu Sultan Veled’in ilk üç evlâdından tek hayatta kalanıdır. H. 719 yılında 49 yaşında vefat etmiştir. Gazan Han Irak – Acem seyahatinde kendisini ziyaret etmiştir.)</ref> gibi büyük âlim ve mutasavvıflara pek çok ihsanlarda bulunmuştu. H. 701 / M. 1302 yılında vefat etti.<ref>Şecere-î Evşal-î Türkiye, Sayfa 170, Rıza Nûr baskısı, İstanbul.</ref>
Moğol Emiri Nevruz, İslam'ı zorunlu kıldı ve her türlü diğer dini yasakladı. Hıristiyan kiliseler, sinagoglar ve budist pagodaları yakıp yıktırdı, ve bu dinlerin din adamları öldürttü. Herkesi türban giymeye mecbur tutmaktaydı. Gazan ise bu zulümlere karşı çıktı. Bir ferman yayınlayıp Hıristiyanları cizyeden muaf tuttu, ve"Kimse dinini terketmeyecek, katolikler alışık oldukları şekilde yaşamaya devam edecekler", diye ilan etti.<ref>Foltz, p.129</ref> Hristiyan Patrik Üçüncü Mar Yaballaha'yı 1296'da eski görevine geri iade etti.<ref>Roux, s.431</ref>
Gazan iktidarını pekiştirdikten sonra Nevruz'un taraftarlarını yakalattırdı ve öldürttü (Mart 1297) Nevruz kaçmak zorunda kaldı, Herat valisinin yanına sığındı, ama vali tarafından Gazan'a teslim edildi ve ardından idam edildi.<ref name="Roux, p.432">Roux, p.432</ref> Gazan, entrika çevirdiğinden şüphelendiği kumandan ve derebeylerini şiddetle bastırarak egemenliğini kurdu.
Gazan sonra ekonomiyi düzeltmek yeni kanunlar ilan etti. Talan, haraç ve katliamları yasakladı. Bu kanunlara uymayanlar, köken ve mevkilerine bakılmaksızın ağır cezalandırıldılar. Savaşlar nedeniyle ihmal edilmiş toprakların tekrar ekilmesi için tarım yapmayanların toprakları ellerinden alındı, tarım yapacaklara toprak verildi. Moğollar daha yerleşik bir düzene başladılar. Gazan eski moğol kültürünün gelimesine izin vemiş, Şiilere de tolerans göstermiştir. Tebriz'de camii, medrese ve anıtlar yaptırmıştır.
Anadolu'da halkın ezilip perişan hale gelmesine sebebiyet vermesi neticesinde 1298'de Anadolu'da Sülemiş adlı Moğol valisi Gazan Han'a isyan etti. 50.000 tecrübeli askerden oluşmuş bir ordu oluşturdu. 1299'da Gazan'ın kumandanı Kutlukşah gelip isyanı bastırdı. Bir yıl içinde Sülemiş'in mütefiği Türkmenler kaçmış, Sülemiş ve yaverleri öldürülmüştü. Bu ayaklanma Gazan'ı endişelendirmişti, çünkü kendisi Memlûkler'e karşı bir sefere hazırlanıyordu. Anadolu'nun desteğini kazanmak için Anadolu beylerine para basma hakkı verdi. Bu dönemde Anadolu'nun tüm darphaneleri İlhanlı gümüş sikkeleri bastılar.<ref>Şablon:Kitap kaynağı</ref>
Memlûk seferleri
Gazan müslüman olmasına rağmen Suriye'deki Müslüman toprakları ele geçirmeye çalışmıştır. Ortak düşmaları olan Araplara karşı Avrupalılarla bir Franko-Moğol ittifakı kuran, veya ittifak kurmaya çalışan Moğol liderlerden biri olmuştur. Kendisine sadakat ilan etmiş olan Kilikya Ermeni Krallığı ve Gürcistan'ın askerlerini zaten kullanabiliyordu. İttifakın planı, Gazan'ın birlikleri, Hıristiyan askerleri, ve Kıbrıs'a üstlenmiş şövalyelerin düzenlenip Memlûkler'i yenmesi, sonra da Kudüs'ün Hıristiyanlara verilmesiydi.<ref>"The Trial of the Templars", Malcolm Barber, 2nd edition, page 22: "The aim was to link up with Ghazan, the Mongol Il-Khan of Persia, who had invited the Cypriots to participate in joint operations against the Mamluks".</ref>
Bu savaşlar 1299-1303 arasında gerçekleşmiş, hava şartları nedeniyle seferler kış aylarına rastlatılmıştır.
Alevî nüfuzu altına giren Moğollar’a Mısır’ın Türk asıllı Kölemen (Memlük) hükümdarının harb ilânı
Gazan Mahmud Han’ın sarayına sızan Şiîlerin hilâfet makamına tekrar Alevîler’i getirme teşebbüslerini öğrenen Mısır hükümdarı Melik’ûn-Nâsır Sultan Muhammed bin Kalavun H. 699 / M. 1300 tarihinde Moğollar ile kanlı bir harbe girişti. Halbûki Mısır, Fâtımî halifelerinin yüzyıllar boyu ektikleri Şiîlik tohumlarıyla ünlenmiş bir ülkeydi ve bütün bu muhitler mezheben hep Alevî taraftarlarından oluşmaktaydılar. Şablon:Ayrıca bakınız
1300-1301 seferi
1299-1300 seferinde Gazan Halep'i ele geçirdi. Moğollar ve müttefikleri Memlûkler'i Vadi El Hazandar Savaşında (23 veya 24 Aralık 1299) yendiler. Bir grup asker sonra Şam'a gidip şehri ele geçirdiler (30 Aralık 1299 ile 6 Ocak 1300 arası bir tarihte). Sonra Gazan kuvvetlerini geri çekti, muhtemelen atlarını besleyebilmek için. 1300-1301'de Mısır'a saldırmak üzere geri geleceğini vadetti.<ref>Demurger, p.146</ref> Geride 10.000 kişilik ufak bir birlik bıraktı, bunlar bir süre Suriye'yi kontrolleri altında tuttular ama Memlûkler Mayıs 1300'de geri gelince, çekilmek zorunda kaldılar.<ref>Demurger (say.146, Ftansizca): Memlûklu ordusu guneye Misir'a gecildikten sonra Gazan han komutasindaki ana Mogol ordusu da Subat'ta kuzeye cekildi. Suriye eyaletinin idaresi vali olarak atanan Mulay'a birakildi.</ref>
1300 Temmuzunda de Haçlılar 16 kalyonluk küçük bir filo kurup Mısır ve Suriye kıyılarına saldırılar düzenlediler.<ref name=demurger-147>Demurger, p. 147</ref><ref name=schein-811/> Filonun başında Kıbrıs kralı Kudüslü 2. Henry, onun kardeşi Tire Lordu Amalryc ve Gazan'ın elçisi vardı. Temmuz sonunda gemiler Kıbrısa geri döndü.<ref name=schein-811>Schein, 1979, p. 811</ref>
1300-1301 seferi
1300 sonlarında gemiler Tortosa'ya saldırmak için geri geldiler. Ruada adasında Haçlılar saldırıya hazırlanmak üzere Moğolların gelmesini beklediler. Ama Gazan kötü hava şartlarından dolayı gecikti ve Haçlılar Kıbrıs'a geri döndüler. Moğollar şubat 1301'de 60.000 kişiyle vardıklarından Suriye'de birkaç saldırı düzenlediler ama etkili olamadılar.<ref name=richard-481>Jean Richard, p.481</ref><ref>Demurger, say.147. Original:Guillame de Tyr (William of Tyre), Historia rerum in partibus transmarinis gestarum #620-622</ref>
1301-1302 seferi
Bir sonraki kış saldırısı için ortak bir operasyon yapma planları gene yapıldı. 1301'de Gazan Papa'ya bir mektup yollayıp asker, Kutsal Topraklar'ın tekrar Frank olabilmesi için rahip ve köylüler yollamasını ister.<ref name=richard-481/> Ancak 1301 sonunda Gazan'ın ordusu gelmez. Papa 1302/1303 saldırısı için batılı askerlerin yollanacağını vadeder. Gazan cevaben, hazırlık yapmakta olduğunu, bu defa buluşmaya kaçırmamalarını, Memlûkler'in yenilmesinin en büyük amaçları olduğunu belirtir.<ref>A. Mostaert and F. W. Cleaves,. "Trois documents mongols des Archives secretes vaticanes", H.J AJ. xv,. 419-506 Journal of Semitic Studies</ref>
1302-1303 seferi
Ruad'da konuşlanmış olan küçük bir Templar şövalye garnizonu 1302 eylülünde Memlûkler'in saldırısına uğradı ve teslim olmak zorunda kaldı.<ref>Demurger, p.156</ref>
1303'te Moğollar 80.000 kişilik bir orduyla geldiler. Ruad'ın kaybedilmiş olmasından dolayı Kıbrıs'tan gelen haçlılar Moğollara katılamadılar, sadece Suriye sınırında denizden saldırılar yaptılar.<ref>Demurger, "Jacques de Molay", p.158</ref>
Ancak Moğol birlikleri ve Ermeni müttefikleri önce Humus'ta 30 Mart 1303'te, ardından Nisan 1303'te kesin bir şekilde Marj al Saffar savasından yenildiler.<ref name=demurger-158>Demurger, p. 158</ref> Bu Moğolların Suriye'ye son saldırısı olmuştur.<ref>Nicolle, p. 80</ref>
1303'te Gazan Mahmud Han, I. Edward'a mektup yollayarak Memlûkler'e karşı yardımlarına karşılık olarak Kudüs'ü onlara vereceği vaadini tekrarladı.<ref>Encyclopedia Iranica article</ref> Ama 10 Mayıs 1304'te Gazan öldü ve Haçlıların Kudüs'ü kolaylıkla ele geçirebilme düşleri de sona erdi.
Gazan Mahmud Han'dan sonra kardeşi Olcaytu, daha sonra da Olcaytu'nun oğlu Ebu Said Bahadır ve onun ardından da Olcaytu'nun kızı Sati Beg hükümdar oldular.
Batı etkisi
Tarihçi Peter Jackson'a göre 13. yy'da Batı'da Moğollarla ilgili her şeye büyük bir ilgi vardı. İtalya'da pek çok yeni doğan çocuğa Moğol hükümdarlarının adları verilmişti: Can Grande (Büyük Han), Argone (Argun), Alaone (Hülagû) veya Cassano (Gazan) sıkça görülen adlardan olmuştur.
Kaynakça
Başvuru kitapları
Eski eserler
- Adh-Dhababi, Record of the Destruction of Damascus by the Mongols in 1299-1301 Ceviren:Joseph Somogyi. Kaynak: Ignace Goldziher Memorial Volume, Part 1, Online (Ingilizce ceviri).
- Le Templier de Tyr (Sur'lu Giyom) (yaklasik 1300). Chronicle du Templier de Tyr, Online (Fransizca Orijinal).
Modern eserler
- Şablon:Dergi kaynağı
- Şablon:Kitap kaynağı
- Encyclopedia Iranica, Franco-Persian relations
- Şablon:Kitap kaynağı
- Şablon:Kitap kaynağı
- Şablon:Kitap kaynağı
- Şablon:Kitap kaynağı
- Şablon:Kitap kaynağı
- Şablon:Kitap kaynağı
- Şablon:Kitap kaynağı
- Şablon:Dergi kaynağı
- Şablon:Kitap kaynağı
- Histoire de l'Empire Mongol, Jean-Paul Roux
Şablon:Başlangıç kutusu Şablon:Sıra kutusu Şablon:Bitiş kutusu
