Kumanlar
(11-12. yüzyıl, Lugansk)
Kumanlar, 11. yüzyıl ile 14. yüzyıl arasında Doğu Avrupa’da yaşamış bir Türk halkı. Tarihte Kıpçaklar ile aynı birlik içinde bulunmuş, bu yüzden de zamanla Kıpçaklar ile birlikte anılmışlardır.
Başlarında "atabek" denen beyleri var olmuştur ve onun tarafından hem askerî, hem ekonomik, hem de siyasi bakımdan yönetilirler. Bütün idare bu beyde toplanmıştır. İçlerinde 40-45 bin aile olan kollar hâlinde yaşamışlardır. Bu nedenle askerî zaferleri hem savunmada, hem de taarruzda bulunmaktadı.
İçindekiler
Adlandırma
“Kuman” etnik adı, tarihte birçok dilde farklı adlarla anılmıştır. Kuman adı Hunlara verilen Kun,Huna adı ile karıştırılır. Hunlar ile Kumanlar farklı halklardır. Kuman adı Kimekler ile Kıpçaklar'ın birleşmesinden sonra ortaya çıkmıştır. Kimekler Kuman adı ile anılmışlardır. İranlı Mervezi 1120 yılında Qun adında bir halktan söz ederken, Ermeni Urfalı Mateos aynı bağlamda Xarteşk’ adlı bir halktan bahsetmiştir. 11. yüzyıl ortalarına doğru, Doğu Roma kaynaklarında Κούμανοι veya Κόμανοι adıyla; Latin kaynaklarında Comani, Cumani veya Cuni; Alman kaynaklarında Valwen; Rus kaynaklarında Polovci (Polovec sözünün çokluk şekli) olarak geçmiştir.<ref name="Vasary">István Vásáry, (Çeviren: Ali Cevat Akkoyunlu) Kumanlar ve Tatarlar, Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler (1185-1365), YKY, İstanbul 2008, s. 18-20. ISBN 978-975-08-1310-8</ref> Macarcada Kun (çokluğu Kunok)<ref>Encyclopædia Britannica Online: Cuman</ref>, Ukrayncada Половці “Kumanlar”, Bulgarcada Кумани “Kumanlar” olarak adlandırılmışlardır. Kuman Türkçede "sarışın" anlamına gelmekle birlikte Ermenice, Almanca ve Rusça da dahil diğer bütün batı dillerinde kendilerine "sarışın" anlamına gelen adlar verilmiştir.<ref>Peter B. Golden, Türk Halkları Tarihine Giriş</ref><ref>Gyula Németh, “Die Volksnamen quman und qūn”, Körösi Csoma Archivum 3, 1940, s. 95-109. Şablon:De icon</ref> Bu isimlendirmeler Kumanların saç renklerine ithafen yapılmıştır.<ref>David Nicolle, Angus McBride, Hungary and the fall of Eastern Europe 1000-1568, Osprey Publishing, 1988, p. 43</ref> Kumanların Ukraynaca kökenli "sarışın" anlamına gelen adlandırması "Polovtsy" sözcüğü bazı araştırmacılara göre Slavlar tarafından bozkır kavimlerine verilirdi.<ref>Şablon:Kitap kaynağı</ref> Buna göre bu sözcük Ukraynaca "pol" yani "açık, boş, düzlük" sözcüğünden türemişti.<ref>Şablon:Kitap kaynağı</ref> Ancak bu sözcük yine Ukraynaca olan ve şehir, (Yunanca: polis) açık-düzlük v.b. anlamlara gelen "Polyane" sözcüğü ile karıştırılmamalıdır. Olcas Süleymenov'a göre ise Polovtsy sözcüğü Sırp-Hırvat kökenli olup "plav" (mavi) sözcüğünden türemiş, "mavi gözlü" anlamına gelmektedir.<ref>Ignjatić, Zdravko (2005). ESSE English-Serbian Serbian-English Dictionary and Grammar. Belgrade, Serbia: Institute for Foreign Languages. p. 1033. ISBN 867147122-5.</ref> Árpád Berta'ya göre, Aralarındaki büyük biçimsel benzerliğe rağmen, Kumanların ḳumān adı ile dilleri Kuzey Altaycası içinde değerlendirilen Kumandıların ḳumāndı adıyla bir ilgi kurulamaz.<ref>Yılmaz, Emine (1998). “Kumanların Kökeni” (Çeviri), Bir, Türk Dünyası İncelemeleri 9-10, Prof. Dr. Kemal Eraslan Armağanı, İstanbul 1998: 133-142 (< Árpád Berta, “A kunok eredete”, Halasi Téka 18, Adatok Kiskunhalas történetéhez, Szerkesztette: Szakál Aurél, Kiskunhalas 1996: 11-20).</ref>
Kültür
Dil
Şablon:Ana Kumanlar, Türk lehçelerinin Doğu Avrupa’da konuşulmuş olan kollarından birini konuşmuşlardır. Kumanca dilinde Mançu etkisi olsa da çoğunlukla Kıpçak dili etkisi görülür. Kumanların Kıpçaklarla birleştiğinin göstergesidir. Bilimsel yayınlarda Kumanca, Kuman Kıpçakçası, Kuman Türkçesi olarak belirtilir.
| Kuman dili | Modern Türkçe |
|---|---|
|
Bizim atamız kim-szing kökte |
Bizim atamız ki sensin gökte |
<ref>Kuman Duası ve günümüz Türkçe çevirisi.</ref>
Din
Kumanlar, Tengricilik adlı dine mensup olmuşlardır. Tengricilik veya Göktanrı dini, tüm Türk ve Moğol halklarının, şimdiki inanç sistemlerine katılmadan önceki inancıdır. Tengri'ye (bugün Tanrı) ibadet etmenin yanında Animizm, Şamanizm, Totemizm bu inancın ana hatlarını oluşturur. Tengricilik, Hunlar, Avarlar, Ön Bulgarlar ve daha sonra da Cengiz Han'ın Altın Ordu’su gibi, Kumanlar tarafından Avrupa'ya da taşınmıştır.
Bu inanç göçebe yaşamına o kadar bağlıdır ki, Tengrici kavimlerin yerleşik bir yaşama geçişleri daima göçebe hayatı ile birlikte Tengriciliği de bırakmalarını ve diğer inançları kabul etmelerini beraberinde getirmiştir. Göçebeliği bırakmayan kavimler, Tengriciliği de bırakmamışlardır. Doğu ve Orta Avrupa'da, Orta Çağ'ın sonlarına kadar, Tengri'ye dua eden bazı ufak göçebe kavimlere rastlamak mümkün olmuştur.<ref>Urreligion der Ungaren (Almanca) / Eski macarların inancı</ref>
Macar kralı Andras II ile ittifakta olan Bortz Han liderliğindeki Kumanlar, 1227 yılında Moldova bölgesinde, Estergon Başpiskoposu Róbert tarafından kitlesel olarak vaftiz edilmişlerdir.<ref>Horváth (1989), s. 48. (Tam kaynak adı gerekli.)</ref>
Tarih
(Viktor Vasnetsov, 1880)
Kıpçaklarla Kumanlar farklı halklardır. Sonradan birleşmişlerdir (11.yy). Kumanlar Huanghe’nin geniş kıvrımının doğusunda, Liadong yarımadasında, Doğu Mançurya bölgesinden gelmişlerdir (Amur Nehri). Batısında Moğol kökenli Kitanlar bulunur. Yemaek olarak Kore kaynaklarında tanınırlar. (Yemaek = Yimek = Kimek) Yemaek kelimesi Kaşgarlı Mahmut tarafından Yimek'e dönüştürülmüş sonradan tarihçiler Kimek demiştir. Batı Göktürkler'in bir kolu olan Kıpçaklar 11.yy'da Kimekler (Kuman) ile birleşmişler ve Kuman adı Kimekler'in Kıpçaklarla birleştikten sonra çıkmıştır. Kimekler Kuman adı ile anılacaklardır. Her savaşa birlikte katılıp, her göreve birlikte çıktıkları için Mançurya kökenli Kimekleri tarihçiler Kıpçakların bir kolu olarak yorumlamıştır. 926 yılında Kitan devletinin kurulması sonucu yoğun saldırılar nedeniyle Kumanlar (Yemaek) Mançurya'dan göç etmişlerdir. Kumanlar Moğol istilasında (31 Mayıs 1223) Kalka Nehri savaşından sonra bir grup Balkanlara göç etmiş ve 2. Bulgar devletini kurmuşlardır. Mançurya kökenli olduğunun delili olarak Kimekler veya Kumanlar Ege ve Trakya bölgesine yerleşmişlerdir. Kimekler, Oğuz boylarıyla karışmışlardır. TÜBİTAK'ın bir kan hastalığıyla ilgili veri toplamak için yaptığı araştırma, tarihi bir dedektifliğe döndü. Trakya ve Ege'de yerli halka karışan Kumanlar(Kimek)'da Japonya'ya ait olan (HemoglobinUB2) bulunmuştur. Kumanlar (Yemaek) Moğolistan'ın kuzeyinden İrtiş Nehrine göç etmişlerdir. Uygur devleti yıkıldıktan sonra Mançurya'nın batısında Kitan devleti kurulmuştur(926). Kitan devleti Mançurya'nın kuzeyden güneyine kadar bölgenin tamamını kapladığı için Kumanlar Moğolistan'ın güneyinden geçememişlerdir. 11. yüzyılın ortalarında Sibirya’ya ve Kazak bölgesine ulaşmış olmaları gerekir. 12. yüzyılın sonuna varıldığında Türk kökenli iki birlik olan Kıpçaklar ve Kumanlar birleşmiştir. Bu dönemle beraber, aynı kavim ittifakına uygulanan çeşitli isimler arasında bir farklılık belirlemek imkânsız olmuştur.<ref name=Vasary/>
Batı Göktürkler içinde yer alan Kıpçaklar, 11. yüzyılda Karadeniz’in kuzeyinde Kıpçak Hanlığı'nı kurdular (1098-1239).
Kuzey Karadeniz'deki Deşt-i Kıpçak Türk boy birliğinin içinde yer alan önemli gruplardan bir grup olmuşlardır. Kıpçak boy birliğinin 1239 Moğol saldırısıyla yıkılmasından sonra Kumanların bir kolu Balkanlar'a göç etmiş, bir kolu ise Kafkaslar'a inmiştir. 11'inci yüzyılda Kumanlar, bugün Ukrayna, Moldova ve Transilvanya’yı kapsayan büyük bir bölgeyi ele geçirmişlerdir. Kuman kitleleri bugünkü Macaristan’ın bulunduğu bölgenin en verimli yeri olan orta kesimine yerleşmişlerdir.
Sık sık Macar devletine ve Doğu Roma İmparatorluğu’na saldırarak onların şehirlerini yağmalamışlardır. Bir kısmı ise İdil Bulgarlarına sığındı. Kuman Kıpçakları Balkanlar’da Bizanslılarla anlaşarak Peçeneklerle savaştılar ve Peçenekler büyük kayıplar verdi. Sonra bugün Moldova ve Ulahya olan bölgede "Kumanya" adında bir devlet kurulmuştur.
13. yüzyılda "Milkov" adlı hükümdarları tarafından Katoliklik dinî, resmî din olarak kabul edilmiştir.Şablon:Kaynak belirt Doğuda kalan Kumanlar ise İslam'ı kabul etmişlerdir. Balkanlar’da bulunan Kumanlar Trakya bölgesine yerleştiler ve Bizans'a asker oldular. Bir dönem Bizans ile anlaşmazlığa düştükleri için Konstantinopolis'e çift taraftan kuşatma başlattılar. Ancak Bizans'ın, Peçeneklerle anlaşması üzerine başarısız oldular ve Balkanlar'a dağıldılar.
Kumanların Slavlarla karışarak Pomaklar'ı oluşturdukları varsayılır.
Kafkaslar
Şablon:Ana Selçuklu baskısından bıkan ve Tiflis'i geri almayı düşünen Gürcülerin daveti üzerine, Kuzey Karadeniz Deşt-i Kıpçak diyarındaki Kumanlardan 5.000'e yakın Kıpçak ve Kuman ailesi Kırımlı Büyük Kıpçaklı Başbuğ Şaraga Han (Sarıcık) ın torunu Atraga Han (Atrak)Şablon:Kaynak belirt önderliğinde Kafkaslar’dan Gürcistan ve Azerbaycan'a kadar indi (1118).Şablon:Kaynak belirt Gürcü Kralına kızını veren Atraga Han beraberindeki Kumanlarla Batı Gürcistan'da Batum, Artvin , Çoruh vadisine yerleşti. Gürcü kralının isteği üzerine Kıpçak ve Kumanlar kurdukları 3.000 kişilik ordu ile Tiflis'i ağır bir kuşatmanın sonunda Selçuklu Devleti’nden geri aldılar (1123). Kumanların savaş becerisini gören Gürcüler tekrar Kuzey Karadeniz'deki Kumanlara haber yollayıp ülkelerine davet ettiler. Bunun üzerine 10.000 civarında Kıpçak ve Kuman ailesi "Sevinç Han" liderliğinde Gürcistan'a yerleşti (1195). Bu ikinci ve son iskân Kuzey Karadeniz, Deşt-i Kıpçak diyarından gelen son iskândır. Gürcistan'da uzun süre kalan Kumanlar Hristiyanlıktan etkilenmeye başladılar.
Gürcistan'a ikinci Kuman göçünün ardından sayıları 15.000'e yaklaşan Kıpçak ve Kumanlar'ın yurtlanma sorunları baş gösterdi. Gürcü - Kıpçak karma ordusunun Başkomutanı Başbuğ "Kubasar" (Ters saldıran) Başkomutanlık konusunda Gürcülerle anlaşmazlığa düşmesi üzerine bazı Kuman beyleri "Kubasar Bey" in oymağı ve kendilerine bağlı oymakları alarak bugünkü Türkiye sınırları içerisine; Rize ve Trabzon sahil bölgelerine yerleştiler (1212). Trabzon İmparatorluğu’na vergi vermeyen Kıpçak ve Kumanlar, kralın Artvin'e uyarı amaçlı gönderdiği küçük bir orduyu imha etmekle kalmayıp; Trabzon'u basıp yağmalayarak karşılık verdiler. Ortodoks olan Kıpçaklar Osmanlı İmparatorluğu’nun bölgeye hâkim olmasıyla Müslümanlığa geçtiler. Gürcistan'daki Kuman beyleri çeşitli zamanlarda siyaset izleyerek varlıklarını sürdürmeye çalıştılar.Şablon:Kaynak belirt
Codex Cumanicus
Kuman adı geçen ve Türk dilinin Latin harfleri ile ve ana dili Türkçe olmayan kişiler tarafından yazıldığı Codex Cumanicus adlı eser, Karadeniz’in kuzeyindeki Kumanlardan İtalyanlar ve Almanlar tarafından 14. yüzyılda derlenmiş iki bölümlük bir eserdir.<ref name="Ercilasun">Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 382. ISBN 978-975-338-589-3</ref> 13. ve 14. yüzyılda Kumanların konuştukları Türkçeyi yansıtır, o dönemin ağız özelliklerini gösterir.
Turkiye'de Kumanlar
1237 yılında Batu Han idaresindeki Moğol-Tatar ordusu Yayık Nehri'ne doğru ilerlerken pek çok Kuman topluluğunu önüne kattı.Moğol hakimiyetine girmek istemeyen Kuman topluluklarından bir kısmı İtil Bulgar ülkesine sığınırken bir kısmıda itil'in batısına geçti.
1237'de Bulgar Ülkesini yakıp yıkan,1238'de Rusyanın kuzey kesimlerini tamamen ele geçiren Batu Han,1239'da Kumanların yoğun olarak bulunduğu Don-Doneç sahasına doğru ilerledi.Moğolların gücü karşısında tutunamayan Kumanların birçoğu yapılan savaşlarda öldü geriye kalanlardan bir kısmı Moğolların hakimiyetini kabul ederken büyük bir kısmıda Batıya Macaristan ve Balkanlara gitti,Balkanlara gelen Kumanların toplulukları Latin İmparatorluğu tarafından hizmete alındıkları gibi İznik İmparatorluğu'da onların askeri yeteneklerinden faydalanma yoluna gitmiştir.
1239-1240'da Moğolların önünden kaçan kalabalık bir Kuman topluluğu kuru ot doldurdukları derileri sal olarak kullanmak suretiyle kadın ve çocukları ile birlikte Tuna'yı geçti.Yaklaşık 10000 kişilik bu grup uzunca bir süre Trakya'da yerleşebilecekleri uygun bir yer bulmak için gezip dolaştı.Bölgede başı boş halde dolaşan ve Etraftaki şehirleri yağmalayan Kumanların Bizans Arazilerine zarar vermelerini engellemek ve onların askeri yeteneklerinden faydalanmak isteyen İmparator III.Loannes,Bizans Hizmetine aldığı bu Kumanlardan bir kısmını Trakya ve Makedonya'da bir kısmını da Anadoluda Mendenderes Havzasına(Menderes nehri ve çevresine) bir kısmını ise Frigya Sahasına (Günümüzde Ankara,Afyon,Eskişehir) bölgelerine yerleştirdi.Bugün bu illerdeki Kuman asıllı köyler bu tarihte Anadoluya girmiştir.[15]
Günümüzde Artvin, Yusufeli, Ardanuç, Murgul, Şavşat, Posof, Tortum, Narman, Uzundere ve Oltu Türkiye'de Kıpçak(Ahıska) halk kültürünü yaşatan başlıca yerleşim yerleridir.<ref name="MBAC151">Akdes Nimet Kurat, IV-XVII1. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, Sayfa 83-84.</ref>
Resimler
- CumaniaCoA.png
Kuman ülkesi arması
- Hungary 13th cent.png
Macaristan Krallığı içinde Türk boyları (13. yüzyıl)
- Baba 030.jpg
"Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
- Baba 27.jpg
"Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
- Baba 0084.JPG
"Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
- Baba 15.jpg
"Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
- Baba 31.jpg
"Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
- Statua polovesiana del figlio di kipchak, XII sec.JPG
12. yüzyıla ait heykel, Hermitaj Müzesi
- Donetsk kipchak baba.jpg
Kuman-Kıpçak heykelleri, Donetsk
- Kipchap art 25dec09 3030.JPG
Cuman Stone statue "baba"
- Kunlaszlo.jpg
Macaristan hükümdarı Kuman László IV (Ladislaus)
- Kunkereszt Belez.JPG
Kunkereszt (Kuman haçı) (Belez, Magyarcsanád periferisi, Macaristan)
- Polovets baba GIM.jpg
Kuman taş heykeli "baba"lar
Ayrıca bakınız
- Kumanca
- Deşt-i Kıpçak
- Peçenekler
- Tatarlar
- Kırım Tatarları
- Karaçaylar
- Balkarlar
- Ahıska Türkleri
- Balkanlar’da Kumanlarla ilgili şehir: Kumanova
- Kalka Nehri Muharebesi
- Alta Irmağı Savaşı
- İgor Destanı
- Kaloyan
- Baybars
- Kimekler
- Kıpçaklar
Kaynakça
Dış kaynaklar
- Vasry, Istvan (2005) Cumans and Tatars, Cambridge:Cambridge University Press.
- Bilgin, Mehmet (2007) Doğu Karadeniz Bölgesinin Etnik Tarihi Üzerine, Trabzon: Serender Yayınevi, Trabzon.
- Öztürk, Orhan (2011 2.bas.), Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi, Ankara: Genesis Yayınları.
- Kitap: Sekiz Türk Boyu Üzerine Bazı Gözlemler / Yazar: Sencer Divitçioğlu
- Haber Kaynağı (Ege'nin Gizli Samurayları) Anadolu ve Trakya'da Japon geni bulundu !(http://www.radikal.com.tr/turkiye/egenin-gizli-samuraylari-686002/)
- Sercan Ahincanov - Kıpçaklar & Türk Halklarının Katalizör Boyu, Selenge Yayınları, 2014, s.150
- TRAKYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Edirne: 2008 / Prof.Dr. İlker Alp Pomak Türkleri [Kuman - Kıpçaklar].
- BALKANLARDA POMAK TÜRKLERİ / Prof.Dr. Hüseyin Memişoğlu.
- Bulgaristan'da yaşayan Pomaklar kendilerinin Kuman Türklerin'den geldiklerini söylediler. (https://www.cihan.com.tr/tr/bulgaristandaki-pomaklar-turkce-ogrenmek-istiyor-236228.htm)
_tr.png&action=edit&redlink=1){kind=link}
_tr.png){kind=link}
