Deşt-i Kıpçak

Dosya:State of Cuman-Kipchak (13.) tr.png

13. yüzyılda (1200-1241 dönemi) Kuman-Kıpçak ülkesinin batısı (Hazar’ın batısı) Deşt-i Kıpçak coğrafyası

Deşt-i Kıpçak, (Farsça: دشت قپچاق‎, Deşt-i Ḳipçaḳ) Kafkas Dağları’nın kuzeyinde, Dinyester ile İrtiş ırmakları arasındaki bölgenin tarihsel adı. Kıpçak çölü veya Kıpçak bozkırı anlamına da gelir. Heyhat sahrâsı ya da kısaca Heyhat olarak da bilinir. <ref>Şablon:Harvnb</ref>

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi'nde Heyhat sahrâsının coğrâfî komşuları Kafkasya tarafında Çertez vilâyeti (Çerkesya?), Kırım, Alman vilâyeti (Cermanya), Leh diyârı, Krakov vilâyeti ve kuzeyde Moskof (Rusya) olarak zikredilir.<ref>Şablon:Harvnb</ref> Çelebi, Heyhat sahrâsının doğu sınırı olarak İdil Nehri'ni gösterir.<ref>Şablon:Harvnb</ref> Eserinin bâzı yerlerinde Deşt-i Kıpçak ve Heyhat sahrâsını birlikte, ayrı yer adları olarak zikreder.<ref>Şablon:Harvnb</ref> Bununla birlikte Heyhat'ın coğrâfî konumu ile ilgili verdiği bilgiler, Heyhat ve Deşt-i Kıpçak'ın aynı bölge olduğunu göstermektedir (İdil Nehri'nin batısı, Moskof ülkesinin güneyi, Kırım'ın kuzeyi, Lehistan'ın doğusu).

Dosya:Volgarivermap.png

Heyhat sahrâsının doğu sınırı İdil (Volga) Nehri

Tarih

Orta Asya'nın batısından başlayıp Tuna Nehri kıyılarına, kuzeyde Orta İdil bölgesine, güneyde Kırım'a kadar uzanan Deşt-i Kıpçak bölgesinde oluşan Türk yazı dili Kıpçakça olarak bilinir ve üç kolda gelişim göstermiştir.<ref name="Laledemirci">Demirci, Lale. Cumhuriyet'in 80. yılında Türkiye'de Memlûk-Kıpçak Türkçesi çalışmaları</ref>

İrtiş Nehri yöresinden batıya doğru göç eden Kıpçaklar, bugünkü Rusya ve Ukrayna’nın bütün güneyini ele geçirdiler ve bu topraklarda göçebe bir devlet kurdular. Kıpçakların bölgede kurduğu bu devletin egemen olduğu topraklar Deşt-i Kıpçak olarak adlandırıldı ve 18.yüzyıla kadar kullanıldı. 13. yüzyılda Moğolların Kıpçak egemenliğine son vermesinden sonra bölge Altın Orda Devleti adını aldı. Deşt-i Kıpçak adı da kullanılmaya devam etti. Kıpçak bozkırlarının bir kısmı daha sonra Kazak bozkırları adıyla anılmıştır.

Deşt-i Kıpçak topraklarından değişik bölgelere dağılan Kıpçakların bir bölümü, Mısır’da Bahriye Memlûkleri olarak bilinen hanedanı kurdular.

Ahmad at-Tini (1235-1318), an-Nuveyri (1279-1332), el-Dimeşkî (1301-1399), İbn Haldun ve İbn Dukmak gibi ortaçağ âlimlerinin eserlerinde Batı ve Doğu Kıpçak boy birliğinin etnonimi hakkında değerli bilgiler vardır. 1220’lerde Batı Deşt-i Kıpçak’a yapılan Moğol hücumu ile ilgili İbn Haldun’un yazdığı ilginç bir belge vardır.

Batı Deşt-i Kıpçak Kıpçakları şu boylardan oluşuyordu:<ref name="refBekumekov">Kumekov, B. E. (1993). XII-XIII. asrın başında Batı Deşt-i Kıpçak'taki Kıpçak boy birliklerinin etnonimleri hakkında. Türkçe’ye çevirenler: Mehmet Kıldıroğlu ve Çıngız Samuddinov. Aslı: Кумеков Б.Е. Об этнонимии кыпчакской конфедерации Западного Дешт-и Кыпчака ХІІ-начала ХІІІ века // Известия, СОН, 1 (187), НАН РК, Алматы, 1993, с.58-70</ref>

1. Toksoba (dokuz oba)
2. İetioba (yedi oba)
3. Burdjogli (Boruç-oğlu)
4. El’borili
5. Kangarogli
6. Andjoglı
7. Durut
8. Kulabaogli
9. Djartan
10. Karabirkli
11. Kotan (Hotan)

Ebu Hayyan'ın çağdaşı 14. yüzyılın İslâm tarihçilerinden el-Dimeşkî Altın Ordu topraklarındaki Kıpçak boy adlarını sıralayarak onların hepsinin Türk olduğunu zikretmektedir.<ref>L. Râsonyi, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınlan, Ankara 1988, sayfa 145.</ref><ref>Z. Velidî Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981. sayfa 163.</ref><ref>F. Kirzıoğlu, Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1992. sayfa 91-92.</ref> Bunlar; Tokus-oba (dokuz oba), Yet-oba (yedi oba), Boruç-oğlu, Bergü, Kangaroğlu, Ançoğlu, Duna, Kara-Baroğlu, Çur-Tan, Kara Börklü, Kotan, Barak, Yimek, Borlu, İleris, Tok, Kumandur, Berendi, Beçene, Uzun, As (Az).

Bibliyografya

• Şablon:Cite book