Toktamış Han sayfasının kaynağını görüntüle

[[Dosya:Facial Chronicle - b.10, p.049 - Tokhtamysh at Moscow.jpg|thumb|280px|right|Moskova Kuşatması için surların önüne gelen Toktamış ve ordusu. (1382)]]
'''Toktamış''' tam adı '''Nasıreddin Toktamış Han''' (1342?-1405-08?, [[Tümen (şehir)|Tümen]] yakınları, [[Batı Sibirya]]), 1380-96 arasında [[Altın Orda]] hanı. [[Ak Orda]] ve [[Gök Orda]] hanlıklarını Altın Orda devleti altında birleştirmiştir. [[Cengiz Han]]'ın en küçük torunu Orda Han'ın soyundan gelir.

[[Dosya:Tokhtamysh.jpg|thumb|right|280px|Vasili Smirnov'un Toktamış'ın Moskova kuşatması adlı tablosu.]]
[[Cuci]]'nin oğullarından Tuga Timur'un soyundan gelen Tuy Hoca'nın oğludur. [[Ak Orda]] hükümdarı [[Urus Han]] (hükümdarlığı 1369-1379) babasını öldürtünce [[Semerkand]]'a giderek [[Timur]]'a sığındı (1375). Timur'dan sağladığı destekle 1375'ten başlayarak önce [[Ak Orda]] hükümdarı Timur Melik'i yenilgiye uğratarak Doğu [[Deşt-i Kıpçak]]'a egemen oldu (1377). Ertesi yıl da Kalka Savaşı'nda Batı Deşt-i Kıpçak hükümdarı Kıyat Mamay Han'ı yenilgiye uğratarak Altın Orda Devleti'nin egemenliğini ele geçirdi (1378) ve dağılan birliği yeniden kurdu.

Böylece Cuci ulusunun [[Özbek]]ler dışında Ak Ordu ve Altınordu kollarını kendi yönetimi altında yeniden birleştiren Toktamış, her biri bağımsızlık peşinde koşan emirleri denetimi altına aldı.

1382'de [[Moskova]]'yı işgal ederek Rus prenslerinin [[Altın Orda]]'ya karşı yükümlü oldukları vergiyi ödemelerini sağladı. Kendisine başkaldıran [[Rus]] prenslikleriyle [[Litvanya Büyük Dükalığı|Litvanya]]'yı ağır yenilgiye uğratarak egemenliğini kabul ettirmiş oldu. Altınordu Hanlığı'nı eski güçlü durumuna getirerek [[Seyhun]]'dan Turla'ya (Dniestr), Signag ve [[Otrar]]'dan [[Kiev]]'e uzanan büyük bir devletin hükümdarı oldu.

== Toktamış-Timur Savaşları ==
Bu konuma yükselince, [[Timur]]'un kendisine yapmış olduğu tüm yardımları unuttuğu gibi, onu bir bakıma küçümsemeye başladı. Bu başarılardan sonra Altın Orda Devleti'ni eski sınırlarına kavuşturmak amacıyla Timur'a bağlı bulunan [[Harezm]]'i geri istedi. Bu isteği Timur'la aralarının açılmasına neden oldu. Yağma amacıyla Timurlu devletinin egemenlik sınırları içindeki [[Azerbaycan]]'a girmekten çekinmedi (1387); ardından aynı yıl Timur'un çıktığı batı seferinden yararlanarak onun oğlu Ömer Şeyh'i yenip tüm [[Maveraünnehir]]'i acımasızca yağmaladı. Ancak, hazırlıklarını tamamlayıp üzerine yürüyen Timur'a [[Kunduzca Muharebesi]]'nde (1391) yenilince bu kez kendi ülkesi düşman kuvvetlerince yağmalandı ve yıkıma uğradı. Bu yenilgiye karşın [[Deşt-i Kıpçak]]'taki gücünü koruyan Toktamış, [[Memluk]] sultanı [[Berkuk]]'a elçiler göndererek Timur'a karşı onunla ittifak kurdu. Öcünü almak için için Timur'un [[Mardin]] ve [[Diyarbakır]] bölgesinde bulunduğu bir sırada [[Derbend]] üzerinden [[Şirvan]]'a bir baskın yaparak tüm halkını kılıçtan geçirdi; kenti yağmaladıktan, yakıp yıktıktan (1394) sonra, kendisini kesin olarak ortadan kaldırmak amacıyla [[Altınordu]] seferine çıkan Timur'la yaptığı [[Terek Savaşı]]'nda (1395) tam bir bozguna uğrayınca, [[Kazan (şehir)|Kazan]]'a kaçıp canını güçlükle kurtadı. Altınordu'nun başkenti [[Saray Berke]]'yi işgal eden Timur, kaçan Toktamış'ın yerine kendisine bağlı emirlerden Timur Kutluk'u hanlığa getirerek ülkesine döndü.

Timur çekilince Toktamış tahtını yeniden ele geçirdiyse de güçlü Nogay emirlerinden Edige Mirza'nın desteğini kazanan Timur Kutluk'a karşı yaptığı meydan savaşında yenilmesi üzerine tahtı rakibine bırakarak [[Litvanya Büyük Dükalığı|Litvanya]] prensi Vytautas'a sığınmak zorunda kaldı (1397). Buyruğuna verilen Litvanya ordusunun desteğinde Timur Kutluk ve Edige Mirza'ya karşı yaptığı ikinci savaşı da yitirince (1399) Deşt-i Kıpçak'a kaçtı. Batı Sibirya'da, dost bildiği bazı Kıpçak emirlerinin yanında bir sığıntı olarak ve hep gizlenerek yaşamaya başladı. Timur Kutluk öldükten sonra (1401) yeniden başına geçmeye hazırlandığı Altınordu Hanlığı'nın gerçek egemeni Edige Mirza tarafından Tümen yakınlarında yakalanarak öldürüldü. Bazı kaynaklar Karaton Nehri boyunca izlendiği sırada uçuruma yuvarlanarak öldüğünü yazar.

Toktamış, tarihte Altınordu devletinin önce toparlanıp güçlenmesine olanak sağlayan, sonra ise Timur ile yaşadığı çekişme sonucu zayıflayıp çökmesine yol açan bir hükümdar olarak anılır.{{Kaynak belirt}}

== Dış bağlantılar ==
* [http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/12/848/10734.pdf Altın Ordu Hanı Toktamış'ın Bik Hâcî Adlı Kişiye Verdiği 1381 Tarihli Tarhanlık Yarlığı-Dr. A. Melek Özyetgin]

== Kaynaklar ==
* ''Ana Britannica, Cilt 30, s. 100 (1994)''
* ''Büyük Larousse, 22. Cilt, s. 11584''

<!--
[[Category:14th-century monarchs]]
-->
<!--
[[Category:Politics of Russia]]
-->
<!--
[[Category:History of Tatarstan]]
[[Category:Borjigin]]
-->

[[Kategori:1405 yılında ölenler]]
[[Kategori:Altın Orda hanları]]
[[Kategori:Tataristan tarihi]]