Türk dilleri sayfasının kaynağını görüntüle

{{Çoklu sorun|
{{düzenle|Eylül 2015}}
{{kaynaksız}}
{{uzman}}
}}
{{Dil ailesi bilgi kutusu
| isim        = Türkçe
| bölge       = Özgün olarak [[Çin|Batı Çin]]'den [[Sibirya]] ve [[Doğu Avrupa]]'ya kadar
| familycolor = Altay
| aile1       = [[Ural-Altay dil ailesi]]
| aile2       = [[Altay dilleri|Altay]]<ref name="GORDON">{{Web kaynağı | url = http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=90009 | başlık = Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees - Altaic | erişimtarihi = 2007-03-18 | yıl = 2005 | yazar =  | son = Gordon | ilk = Raymond G., Jr. (ed.) | yazarlink =  | arşivurl = http://web.archive.org/web/20130109100302/http://www.ethnologue.com:80/show_family.asp?subid=90009 | arşivtarihi = 9 Ocak 2013}}</ref>
| alt grup1   = Güneybatı ([[Oğuz grubu]])
| alt grup2   = Kuzeybatı ([[Kıpçak grubu]])
| alt grup3   = Güneydoğu ([[Uygur grubu]])
| alt grup4   = Kuzeydoğu ([[Sibirya grubu]])
| alt grup5   = [[Ogur grubu]]
| alt grup6   = [[Argu grubu]]
| iso5        = trk
| harita      = [[Dosya:Map-TurkicLanguages.png|300px]]<br /><small><center>Türk dillerinin resmî dil olarak kullanıldığı ülkeler ve özerk bölgeler</center></small>
}}
'''Türk dilleri''' veya '''Türk lehçeleri''', [[Doğu Avrupa]]'dan [[Sibirya]] ve [[Çin]]'in batısına dek uzanan bir alanda ana dil olarak 180 milyon kişi tarafından, ikinci dil olarak konuşanlar da sayılırsa yaklaşık 250 milyon kişi tarafından konuşulan, 40 ayrı yazı diline bölünen bir dil kümesi olarak tanımlanır. '''Türk yazı dilleri''' olarak da belirtilirler. Çağdaş dönem yazı dilleridirler.

Türk dilleri [[Altay dilleri]] ailesine aittir. En çok konuşulan Türk dili, [[Türkiye Türkçesi]]dir. Ardından   [[Azerice|Azerbaycan Türkçesi]], [[Özbekçe|Özbek Türkçesi]], [[Uygurca|Uygur Türkçesi]], [[Kazakça|Kazak Türkçesi]], [[Türkmence|Türkmenistan Türkçesi]], [[Tatarca|Tataristan Türkçesi]] gelmektedir.

Türk dillerini diğer dil ailelerinden farklı kılan önemli bir özelliği, konuşucularının uzun süre göçebe olarak yaşamışlığı ve buna bağlı olarak bu dillerin sürekli birbirlerinden etkilenmiş olmalarıdır. Türk dillerin çok sayıda aynı anlamda kullanılan ortak sözcüklere sahip olmalarının yanı sıra tümce yapıları da hep aynı kalır. Bu yüzden Türk dillerinin bir dil ailesi olmadığı, tek bir dilin lehçeleri olduğu görüşü de yaygındır ve ''Türk lehçeleri'', ''Çağdaş Türk yazı dilleri'' veya ''Türk dilinin kolları'' gibi adlandırıldıklarına da rastlayabiliriz. (''Bakınız'': [[Türk dilleri ailesi#"Dil" ve "Lehçe" tartışması|"Dil" ve "Lehçe" tartışması]])

[[Dosya:Kyrgyz Manaschi, Karakol.jpg|thumb|300px|Bir [[Kırgızlar|Kırgız]] [[manasçı]] olan '''Shaabai Azizov''', Temmuz 2002 tarihi ''[[Karakol (şehir)|Karakol]], [[Issık-Göl İli]], [[Kırgızistan]]''.]]

Aşağıdaki çizelgelerde Türk dillerinde tümce yapısının benzerlik ve farklılıklarını gösteren örnekler sunulmuştur:

{|{{prettytable}}
|-bgcolor='#COFOFO'
!'''Diller''' 
!'''Tümce yapısı'''
|-
| [[Türkçe]] || Çocuklar okulda dilimizi Latin alfabesi ile yazar.
|-
| [[Gagavuzca]] || Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
|-
| [[Azerice]] || Uşaqlar məktəbdə dilimizi latın əlifbası ilə yazır.
|-
| [[Türkmence]] || Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
|-
| [[Özbekçe]] || Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi.
|-
| [[Uygurca]] || Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
|-
| [[Kazakça]] || Balalar mektepte tilimizdi latin alipbesi menen jazadı.
|- 
|-[[Nogayca]]    Ballar mektepte tılımızdı latın alfabemen yazadılar.
|-
| [[Kırgızca]] ||Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.''
|-
| [[Tatarca]] || Balalar mäktäptä telebezne latin älifbası belän yaza.
|-
| [[Başkurtça]] || Balalar mäktäptä telebeźźe latin älifbahı (alfavitı) menän yaźa.
|-
| [[Tuvaca]] || Uruglar surguulda dılıvıstı Latın alfavidi-bile bijiirler.
|-
| [[Sıbırca]] || Pallar mâktâptâ telebesne latin âlîppâ mân jasatlar.
|}

{|{{prettytable}}
|-bgcolor='#COFOFO'
!'''Diller''' 
!'''Tümce yapısı'''
|-
| [[Türkiye Türkçesi]] || Yeni yılınız kutlu olsun.
|-
| [[Gagavuzca]] || Yeni yılınızı kutlerim.
|-
| [[Karay Türkçesi]] || Sizni yanhı yıl bıla kutleymın.
|-
| [[Azerice]] (Kuzey) || Yeni iliniz mübarək olsun.
|-
| Azerice (Güney) || Təzə/Yeni iliviz/iliniz mübarək olsun.
|-
| [[Irak Türkçesi]] (Irak) || Y'engi iliwiz mübarak olsun.
|-
| [[Türkmence]] || Täze ýylyñyz gutly bolsun. 
|-
| [[Özbekçe]] || Yangi yilingiz mubоrak bo'lsin.
|-
| [[Uygurca]] || Yengi yılıngızğa mübarek bolsun.
|-
| [[Kazakça]] || Jaña jılıñız quttı bolsın
|-
| [[Karaçay-Balkarca]] || Cañı cılığız bla alğışlayma.
|-
| [[Nogayca]] || Yaña yılıñız men.
|-
| [[Karakalpakça]] || Caña cılıñız quttı bolsın.
|-
| [[Kırgızca]] || Cañı cılıñız quttu bolsun.
|-
| [[Tatarca]] || Yaña yılığız qotlı bulsın.
|-
| [[Kırım Tatarcası]] || Yañı yılıñız hayırlı (mubarek) olsun.
|-
| [[Tatarca|Moldova-Romanya Tatarcası]] || Ceni cılınız kutlu bolsun.
|-
| [[Başkurtça]] || Yañı yılığıź qotlo bulhın.
|-
| [[Kumukça]] || Yangı yılığız kutlu bolsun.
|-
| [[Hakasça]] || Naa çılnañ alğıstapçam (-alkış) şirerni.
|-
| [[Tuvaca]] || Caa çıl-bile bayır çedirip or men.
|-
| [[Altayca]] || Slerdi canñı cılla utkup turum.
|-
| [[Şor Türkçesi]] || Naa çıl çakşı polzun.
|-
| [[Sahaca]] || Ehigini sanga cılınan eğerdeliibin.
|-
| [[Çuvaşça]] || Śĕnĕ śul yaçepe salamlatap.
|-
| [[Sıbırca]] || Jaŋa jiliɣis jaqşi pulsin.
|}

Çoğu Altay dillerinde olduğu gibi Türk dillerinde de büyük ve küçük ses uyumu vardır (Özbekçe hariç), yazımda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve tümce yapısı özne-nesne-yüklem sırasıyla oluşturulur. Kazakça örnek:
* jaz (yaz)
* jaz-uw (yazı)
* jaz-uw-şı (yazıcı/yazar) 
* jaz-uw-şı-lar (yazıcılar) 
* jaz-uw-şı-lar-ım (yazıcılarım) 
* jaz-uw-şı-lar-ım-ız (yazıcılarımız)
* jaz-uw-şı-lar-ım-ız-da (yazıcılarımıza)
* jaz-uw-şı-lar-ım-ız-da-ğı (yazıcılarımızdaki)
* jaz-uw-şı-lar-ım-ız-da-ğı-lar (yazıcılarımızdakiler) 
* jaz-uw-şı-lar-ım-ız-da-ğı-lar-dan (yazıcılarımızdakilerden)

== Tarih ==
[[Dosya:TurkicLanguages.png|sağ|650px|thumb|Türk dillerini konuşan nufus.]]
{{Ana|Türk dili tarihi}}

Yüzyıllar boyunca Türk dilleri konuşan halklar özellikle [[Farslar|Fars]], [[Slavlar|Slav]] ve [[Moğollar|Moğol]] gibi farklı toplumlarla birçok alanda etkileşimde bulunmuşlardır. Geniş bir tarihe yayılan bu etkileşim sürecinden Türk dilleri de önemli oranda etkilenmiş, benzer şekilde de diğer dilleri etkilemişlerdir. Bu yüzden Türk dilleri kümesi ve içindeki dillerin tarihi gelişimleri kimi yönlerden belirsizleştirmiş, bu yüzden Türk dillerinin sınıflandırılmasının birden fazla sistemi oluşmuştur. Günümüzde en genel kabul görmüş sınıflandırma sistemi [[Aleksandr Samoyloviç|Samoyloviç]]'in genetik sınıflandırması olmakla birlikte ayrıntılarda tartışmalar sürmektedir.

Çivi yazılı [[Sümerce]] tabletlerdeki alıntı kelimeler<ref>Fritz Hommel, Zwei hundert sumero-türkische wortvergleichungen, 1915</ref><ref name="Tuna49">Osman Nedim Tuna, Sümer ve Türk Dillerinin Tarihî İlgisi ve Türk Dilinin Yaşı Meselesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1997, s. 49. ISBN 975-16-0249-1</ref> şeklinde bilinen ilk örneklerine rastlanan Türk dili, coğrafya olarak Moğolistan ve Çin içlerinden Avrupa’nın ortalarına, Sibirya’dan Hindistan ve Kuzey Afrika sahasına kadar yayılmış olan Türk dilinin tarihidir. Günümüzde [[Asya]] ve [[Avrupa]] kıtalarında konuşulan ve yazılan [[Türk yazı dilleri]] ve bunların ağızlarının tarihî süreçlerini kapsar.

Türk dilinin tarihî devirleri, alt devirleri dünya çapında çeşitli çalışmalarda anlatılmıştır. Altay devri, Türk dilinin kaynağı olarak belirtilir. Dilin ailesi de zaten bu sebeple aynı adla (''Altay'') anılır. Günümüz yazı dilleri ve onların ağızlarına gelinceye kadar birçok devir yaşanmıştır. Bu devirleri belirtmek üzere yapılan nitelikli çalışmaların toplamını da veren Ahmet Bican Ercilasun’un eserinde, Türk dilinin tarihten günümüze devirleri tabloyla gösterilmiştir.<ref name="TDT-Tablo">Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, kitap sonu ISBN 978-975-338-589-3</ref>

Bugün yaklaşık 220-250 milyon konuşuru bulunan Türk dili, Moğol ve Mançu-Tunguz dillerinin de yer aldığı Altay dil ailesinin en fazla konuşura sahip koludur.

19’uncu yüzyıl sonlarına doğru yoğunluk kazanan araştırmalarla Altay dilleri olarak adlandırılan Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, Japon ve Kore dilleri ile Fin-Ugor dilleri olarak anılan Fin, Macar ve Samoyed dillerinin Ural-Altay adında bir dil ailesi oluşturduğu düşüncesi, yeryüzünde genel kabul görmüş bir kuramdı. Ancak, 20’nci yüzyılın ikinci yarısından beri yürütülen dil bilimi araştırmalarıyla Ural ve Altay dillerinin bir dil ailesi oluşturamayacağı düşüncesi yaygınlaşmaya başladı. Fin, Macar ve Samoyed dilleri ile Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, Japon ve Kore dilleri arasında benzerlikler bulunuyordu ama bu benzerlikler bir dil ailesi oluşturmaya yetecek ölçüde bir kaynak dilden miras kalan ortak dil ögesi içermiyordu.

Bugün artık yeryüzü dil bilimi çevrelerinde Türk, Moğol ve Mançu-Tunguz dillerinin oluşturduğu Altay dil ailesi, genel kabul görmektedir. Bununla birlikte Kore ve Japon dillerinin bu dil ailesinde yer alıp almadığı üzerine tartışmalar sürmektedir. Bu iki dilin Altay dil ailesine ait olmaları durumunda da, Türk dilinin Altay dil ailesinin en çok konuşura sahip kolu olduğu gerçeğini değiştirmez.

Türk yazı dilinin tarihi VII ve VIII. yüzyıllarda Orhun vadisinde dikilmiş olan yazıtlarla başlar. Gerek [[Orhun Yazıtları]]’nda kullanılmış olan gelişmiş ve işlek dil gerekse komşu ülke kaynaklarında yer alan bilgiler, Türk yazı dilinin başlangıcının çok daha eskiye gittiğini gösterir. Yakın dönemde bulunan yeni yazıtların okunması Türk yazı dilinin tarihini daha da gerilere götürmemizi sağlayacaktır. Ayrıca karşılaştırmalı sesbilim ve biçimbilim çalışmaları ve diğer dillerdeki alıntı sözlerden Türkçenin yaşının ortaya konulması yolunda önemli veriler elde edilmiştir. Türkçeden Sümerceye geçmiş olduğu ispatlanan 168 Türkçe kökenli söz, Sümerce ile Türkçenin yaşıt olduğu görüşünün geliştirilmesini sağlamıştır. Esik kurganı buluntuları arasında yer alan ve MÖ 4’üncü yüzyıla ait olduğu saptanan bir çanaktaki Orhon yazısına benzer harflerle yazılan iki satırlık yazının en eski Türkçe metin olduğu bilinmektedir. Çin yıllıklarındaki bir Hun ağıtına ait iki dize ile birkaç kelime MS 4’üncü yüzyıl Türkçesi hakkında fikir vermektedir. Ancak, edebi metin niteliğindeki ilk büyük metinler Tonyukuk (725), Bilge Kağan (731) ve Köl Tigin (732) adına dikilmiş olan Göktürk Yazıtları’dır. Türk dilinin ilk sözlüğü ve dil bilgisi kitabı Divanü Lugati’t-Türk ise 1072 yılında Kâşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. Yaklaşık 9 bin sözü içeren eser, yalnızca bir sözlük, yalnızca bir dil bilgisi kitabı değil, aynı zamanda Türk yazı dilinin ve ağızlarının ele alındığı, kültür değerlerinin kayda geçirildiği abidevi bir kaynaktır. Kâşgarlı Mahmut; Karahanlı, Uygur, Oğuz, Kıpçak, Kırgız ve diğer akraba topluluklarının söz varlığını bir araya getirerek hazırladığı eserine Divanü Lugati’t-Türk, yani Türk Lehçeleri Sözlüğü adını vermiştir. Kâşgarlı Mahmut’un yirmiyi aşkın yazı dilini ve ağzını Türk adı altında toplaması, bilimlik bir gerçekliği ortaya koymaktadır. Büyük ölçüde ortak dil ögelerine dayanan bu yazı dilleri ve ağızlar, zaman içerisinde kendi iç gelişmelerini sürdürerek bugün yazı dilleri ve resmî diller hâline gelmişlerdir.

== Türk dilinin coğrafyası ==
[[Dosya:Languages areas of East-Turkistan.png|thumb|240px|Çin'in batısındaki Türk dilleri]]
Türk dilleri, Doğu ve Güneydoğu [[Avrupa]], Batı, Orta ve [[Asya|Kuzeyasya]] gibi büyük bir coğrafyaya dağılmıştır. Bu bölge [[Balkanlar]]'dan [[Çin]]'e, [[İran]]'dan Kuzey Denizine kadar uzanır. [[Asya]]'nın yaklaşık otuz ülkesinde en az bir Türk dili, sözünü etmeye değer yaygınlıkta konuşulur. Bunun yanında [[Almanya]]'da büyük bir azınlık [[Türkiye Türkçesi]]ni ana dili olarak konuşur.

Yayılma alanı Kuzey Buz Denizi’nden başlayıp [[Hindistan]]’ın kuzeyine, [[Çin Halk Cumhuriyeti]]’nin içlerinden Avrupa’nın en uç noktasına kadar uzanan yaklaşık 12 milyon kilometrekarelik bu coğrafya da en geçerli dil, Altay dil ailesinin en büyük kolu olan Türk dilidir.

19’uncu yüzyılda ünlü Türkolog Á. H. Vámbéry, Türk dilinin yayılma alanının genişliğini yaptığı gezi sırasında görmüş ve Balkanlardan Mançurya’ya kadar yolculuk yapacak bir kişinin Türk dilini bilmesi durumunda bu yolculuğunu en kolay bir biçimde yapabileceğini; zira bu topraklarda en geçerli dilin Türk dili olduğunu söylemişti. Bugün bu alan daha da genişlemiştir. Özellikle 1960’lı yıllardan itibaren çalışmak ve okumak başta olmak üzere çeşitli nedenlerle sanayileşmiş Avrupa ülkelerine Türklerin göçmesi sonucunda Türk dilinin yayılma alanı Balkanları da aşarak Atlas Okyanusu kıyılarına ulaşmıştır.

Türk dili, yoğunluğu Orta Asya ve Orta Doğu’da bulunan ve en azından son bin yıldır yerleşik halklar hâlinde olan; Türkiye Cumhuriyeti, eski Sovyetler Birliği’nden bağımsızlaşmış [[Azerbaycan]], [[Türkmenistan]], [[Özbekistan]], [[Kazakistan]], [[Kırgızistan]] gibi Türk cumhuriyetleri, Balkan ülkeleri, [[Rusya Federasyonu]], [[İran]], [[Irak]], [[Afganistan]], [[Çin Halk Cumhuriyeti]] gibi devletler içinde konuşma dili veya yazı dili olarak yaşayan yirmi yazı dili koluna ayrılmaktadır.

Orta Çağ ile Yeni Çağı [[Osmanlı İmparatorluğu]] ve [[Altın Ordu Devleti]] gibi büyük coğrafyalara yayılan siyasi birlikler içinde yaşayan bu Türk toplulukları, 20’nci yüzyıl ilk çeyreğine kadar etkili olan klasik yazı dilleri [[Osmanlı Türkçesi]] ve [[Çağatayca]]nın birleştirici karakteriyle güçlü bir yazılı edebiyat ve millî bir halk edebiyatı geliştirmiştir. Dil mirasının çok büyük bir kısmını oluşturan sözler, atasözleri, deyimler ve temel kavramlar bu Türk topluluklarının dillerinde ortaktır.

Türk dilinin bu ortak ve bütünleştirici özelliği, konuşma dillerindeki, ağızlardaki farklılıklarına karşın yazılı çeşitli lehçeleri, farklı konuşma dilleri bulunan Arapçanın, Çincenin veya Hintçenin durumu ile benzerlik göstermektedir. Bu dillerin içinde alt diller olarak gelişen birçok farklı ağza karşın tek bir dilin olması gibi, Türkçe de Sovyetler Birliği’nin özel siyasi şartları altında farkları yapay olarak artırılmış yazı dillerine ayrılmıştır. Bu yazı dilleri Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Özbek Türkçesi, Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Tatar Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Uygur Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Karakalpak Türkçesi, Kumuk Türkçesi, Karaçay Türkçesi, Balkar Türkçesi, Nogay Türkçesi, Hakas Türkçesi, Altay Türkçesi, Tuva Türkçesi ile Çuvaşça ve Yakutçadır.

Öte yandan büyük çoğunluğu Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan ve Avrupa Birliği ülkelerine yerleşen yaklaşık 6 milyon Türk bulunmaktadır. Avrupa Birliği üyesi olmayan bazı Avrupa ülkelerinde de önemli ölçüde Türk nüfusu bulunmaktadır. Bu nüfusun önemli bir kısmı, yaşadığı ülkenin vatandaşıdır. Ayrıca Avrupa Birliği’nin yeni üyelerinden Romanya’da, özellikle de Bulgaristan’da bu ülkelerin vatandaşı olarak çok sayıda Türk yaşamaktadır. Makedonya, Kosova gibi diğer ülkelerdeki yerleşik Türklerle birlikte bütün Avrupa kıtasındaki Türk nüfusun 7 milyonu aştığı düşünülmektedir. Avrupa’daki bu nüfusun tamamının dili Türkiye Türkçesidir. Bu ülkelerde Türkler tarafından yayımlanan gazeteler, dergiler, kitle iletişim araçları Türkiye Türkçesini kullanmaktadır.

Çeşitli devirlerde Arabistan yarımadasındaki ve Kuzey Afrika’daki ülkelere; Güney ve Kuzey Amerika kıtasında başta ABD olmak üzere çeşitli ülkelere ve Avustralya’ya yerleşen konuşurları sayesinde, bugün Türk dili dünyanın dört bir köşesinde yaşayan, konuşulan, kullanılan dil konumuna ulaşmıştır. Uydudan yapılan radyo ve televizyon yayınları, ağ evresinde yayıncılık, yurt dışında da yayımlanan gazetelerimiz ve dergilerimiz, öğretim kurumları ve kurslar aracılığıyla bugün Türk dili yeryüzünde etkin bir biçimde işlevini sürdüren dil konumuna ulaşmıştır.

Bugünün dünya siyasi haritasına bakıldığında farklı yönetimler altında ama sınırdaş ülkelerde yaşayan ve birbirine çok benzer dilleri konuşan Türk soylu halkların dil benzerliğinin yanı sıra çok büyük ölçüde kültür benzerlikleri gösterdiği bilinen bir gerçektir. Anadolu’daki bir halk türküsü Balkanlarda, Orta Doğu’da, Kafkaslarda hatta Orta Asya’da bilinmekte, dinlenmekte ve söylenmektedir. Türk mutfağının sevilen yemeği mantı, boyutları ve adı değişse de Sibirya’dan Çin’e, Orta Asya’dan Anadolu’ya ortak özellikler gösterir. Nasrettin Hoca’nın ünü ve fıkraları Türk soylu halklar arasında yayıldığı gibi, aynı topraklarda komşu uluslar arasında da yaygınlaşmıştır. Ancak Türk dili konuşurları arasında en dikkat çekici benzerlik söz varlığında ve biçim özelliklerinde kendisini göstermektedir.

Dünya da birçok ülkede bağımsız olarak yürütülen akademik Türkoloji çalışmalarının sonuçlarına göre, bu Türk yazı dilleri, sözlük bilimi ölçeklerine göre sıralanan söz varlığı verilerine göre birbirinin ses dengi hâlindeki sözlere sahiptir. Hiçbiri yabancı dillerden alıntı olmayan temel söz varlığı sayesinde Türk toplulukları araya bir başka iletişim aracı koymadan kendi dilleri aracılığıyla birbirleriyle anlaşabilmektedir.

Bütün bu yazı dillerinde ve lehçelerde sayı adları, zamirler, fiiller ortaktır. Atlas Okyanusu kıyılarından Çin’in içlerine kadar uzanan topraklarda 220 milyon insan bir, iki, üç, dört/tört, beş, altı, yedi/yeddi/ceti, sekiz, dokuz/tokuz, on diyerek saymaktadır. Birkaç sayı adındaki küçük ses değişikliği dışında bütün sayı adları tam bir ortaklık gösterir. Lehçeler arasındaki bu ses farklılıkları genel farklılıklardır ve düzenli olarak diğer sözlerde de görülürler.

Türk lehçelerinde fiillerde de büyük ölçüde ortaklık olduğu bilinmektedir. Varolan örneklerin yanı sıra,<ref name="AKALIN">{{Web kaynağı | url = http://www.tdk.gov.tr/images/stories/eskidosyalar/turkdilidunyadili.pdf | başlık = Türk Dili: Dünya Dili | yazar = Akalın, Şükrü Halûk, Prof.Dr. | yayımlayan = Türk Dil Kurumu, tdk.gov.tr | biçim = PDF | dil = Türkçe | tarih =  | erişimtarihi = 06 Ekim 2011 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20130728072426/http://tdk.gov.tr/images/stories/eskidosyalar/turkdilidunyadili.pdf | arşivtarihi = 28 Temmuz 2013}}</ref> Türk yazı dillerinin sözleri, birbirinden kimileyin tek bir sesin değişkenliği ile ayrılmaktadır. Türk dilinin bu kollarının bağımsız sınırlara sahip ülkelerde yazı dilleri olarak kullanılması, onları birbirinden bağımsız olmayan diller halinde kabul etmemize imkân verir.

Bu dillerin söz dizimi de aynı yapılık özelliği göstermektedir. Tamlamada tamlayan daima tamlanandan önce gelmektedir. Cümlede ögelerin dizilişi de:

özne + tümleçler + yüklem

biçimindedir. Gagavuz ve Karay Türkçesi gibi az sayıda lehçe dışında bütün Türk lehçelerinde söz dizimi benzerliği kendini göstermektedir.

== Türk dillerinin sınıflandırılması ==
"''Ağızlar, yazı dilinin bozulmuş bir şekli değil, onun yanında, fakat ondan bağımsız olarak yaşayan ve nesiller boyu devam edegelen dil değerleridir.''"<ref>Liyons, 1968: 35</ref> "''Bugün Anadolu’nun birçok yer, köy, oba, dağ, ırmak ve saire adları, Türk boy, uruğ ve soylarına izafe edildiklerinden bu eski Türk hatıralarını muhafaza ettikleri gibi, eski gelenek ve görenekler de silinip ortadan kalkmamıştır. Hele şive ve ağız malzemesi bakımından, Türk kabilelerin, Türk uruğlarının ve sairenin, Türk dili tarihinde unutulmaz hizmetleri vardır.''"<ref>Caferoğlu, 1947: 79</ref>

=== Sınıflandırma sorunları ===

Dillerin benzerliğinden ve tarihte birbirlerinden çok etkileşmiş olmalarından dolayı, Türk dil grubunun sınıflandırılması kolay değildir. Ayrıca [[Türk halkları]]nın geçmişteki göçebe yaşam tarzı coğrafi sınırlar çizilmesini de zorlaştırır. Bu yüzden farklı sınıflandırmalara rastlamak mümkündür. Çoğu, [[Rus]] dil bilimcisi [[Aleksandr Samoyloviç]]'in [[1922]]'de yaptığı sınıflandırmanın üzerine kurulmuştur. Dil ailelerindeki sınıflandırmaların genellikle genetik bilgilere dayanarak yapılmasına rağmen, Türk dil grubunda coğrafi dağılım daha büyük rol oynamaktadır.

=== Çuvaşçanın ayrımı ===

[[Çuvaşça]], çoktan ölmüş eski [[Ön Bulgarlar|Ön Bulgar]] dili ile birlikte diğer Türk dillerine daha uzak kalan ''Bolgarca'' dalını oluşturur. Bazı bilimciler, diğer Türk dillerinden farklı olduğu için Çuvaş dilini gerçek Türk dili olarak tanımazlar.  Bu büyük farkın, diğer Türk dillerinden daha erken ayrılmasından kaynaklanmış olup olmayacağı sorusu henüz yanıtlanamamıştır. Bu farklardan birisi diğer Türk dillerinde sonu /-z/ ile biten sözcüklerin /-r/ ile bitmesidir:

:Çuvaşca "tahar", ama Nogayca "togiz" – ("dokuz")
:Çuvaşca "kör", ama Türkçe "köz"

[[Çuvaşça]], [[Rusya]]'nın [[Avrupa]] tarafında, [[Moskova]]'nın doğusunda [[Çuvaşistan]]'da 1 milyon kişi tarafından konuşulur. [[Başkurtistan]] ve [[Tataristan]]'daki konuşucuları ile birlikte toplam 1,8 milyon konuşanı vardır. [[Çuvaşlar]] [[Hıristiyanlık|Hıristiyan]]-[[Ortodoks]]'tur ve [[Kiril alfabesi]]'ni kullanırlar, [[Çuvaşça]] dergiler, gazeteler, radyo ve TV programları vardır. Kendilerini kültürel ve tarihsel olarak [[İdil Bulgarları]]nın torunları olarak görürler.

=== Halaçcanın ayrımı ===

Diğer Türk dillerine en uzak kalan Halaç dilidir. Dil bilimcisi [[Gerhard Doerfer]]'in görüşüne göre Halaç, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir. [[Eski Türkçe|Türkî-i Kadim]]'den çok erken ayrılmış ve 13. yüzyılda [[İran]]'da, etrafı [[Farsça]] konuşanlarla çevrili kalmıştır. (Yani ETHNOLOGUE 2005'te<ref name="ETHNOLOGUE-01">{{Web kaynağı | url = http://www.ethnologue.com/language/klj | başlık = Khalaj, Turkic | yayımcı = SIL International, ethnologue.com | dil = İngilizce | biçim = HTML | tarih =  | erişimtarihi = 25 Ağustos 2013 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160501162852/http://www.ethnologue.com/language/klj | arşivtarihi = 1 Mayıs 2016}}</ref><ref name="ETHNOLOGUE-02">{{Web kaynağı | url = http://www.ethnologue.com/cloud/klj | başlık = Khalaj, Turkic in the Language Cloud | yayımcı = SIL International, ethnologue.com | erişimtarihi =  | yazar =  | erişimsaati =  | son =  | ilk =  | yazarlink =  | yardımcıyazarlar =  | tarih =  | yıl =  | ay =  | biçim =  | çalışma =  | yer =  | sayfalar =  | dil =  | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150923214152/http://www.ethnologue.com/cloud/klj | arşivtarihi = 23 Eylül 2015 | quote =  | iş = }}</ref> iddia edildiği gibi, [[Azerice]] ile yakın akrabalığı yoktur). Halaç bugün 40.000 kişi tarafından İran'ın [[Kom]] ve [[Akar]] illerinde konuşulur ve [[İran]]'daki Türk dilleri arasında en ilginçlerindendir. Diğer dillerden ayrı kalması ve [[Farsça]]'dan etkilenmesine rağmen ana dilden parçalar korumuştur. Ancak sesi [[Farsça]]'ya benzer.

=== Öteki ayrımlar ===

Türkî dillerin öteki dört grubu günümüzdeki coğrafi dağılımlarına göre değil, eski kavimlerin dağılımına göre sınıflandırılmıştır. Böylece;

* Kıpçakça: Kuzeybatı Türk dili 
* Oğuzca: Güneybatı Türk dili 
* Uygurca: Güneydoğu Türk dili 
* Sibirya Türk dili  diye ayrılırlar.

[[Yakutça]] ve [[Dolganca]] da uzun süre ayrı kalmalarından dolayı diğer Türk dillerinden farklıdır. Bu diller zamanla daha çok Tunguz ve Moğol dillerine yaklaşmışlardır, diğer dillerdeki [[Arapça]] ve [[Farsça]] sözcükler bunlarda bulunmaz.

[[Müslüman]] Türk halklarının dillerinin benzemesinde, [[İslam]]'a geçişle birlikte [[Arapça]] ve [[Farsça]]'dan etkilenmiş olmalarının da payı vardır. Eski [[Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği|Sovyetler Birliği]]'nde yaşayanlar [[Rusça]]'dan da etkilenmişlerdir.

Özellikle [[Tanzimat]] döneminden sonra [[Türkiye Türkçesi]], [[Fransızca]]'dan pek çok terim almıştır. Bunların yanında son dönemde [[İngilizce]]'den de [[Türkiye Türkçesi]]ne pek çok sözcük girmiştir; ancak Cumhuriyet'in kurulmasından sonra Atatürk tarafından [[Türk Dil Kurumu|TDK]]'nin kurulmasıyla birlikte Türkçe'de öze dönüş süreci başlamıştır.

=== Modern dil bilimindeki sınıflandırma ===

En son verilere göre <ref name="CSATÓ-JOHANSON">Johanson, Lars & Csató, Éva Ágnes, (eds.) (1998). ''The Turkic Languages''. London: Routledge</ref> Türkî dil grubunun sınıflandırması şu şekilde yapılır (konuşucu sayıları 2006 yılına göre verilmiştir):

'''Ana Türkî dil'''
* '''Ogurca''' (ya da '''Bolgarca''')
** Bolgarca (ölü), [[Çuvaşça]] (1,8 milyon), Hunca (ölü), Avarca (ölü)
* '''Türkî-i Kadim''' ('''Genel isim olarak kullanımı''')
** '''[[Kıpçakça]]''' ('''Kuzeybatı Türkî''')
*** '''Batı:''' [[Kırım-Tatarcası]] (500.000), [[Kumıkça]] (280.000), [[Karaçay-Balkarca]] (250.000), [[Karaimce]] (ölmek üzere), [[Kumanca]] (ölü)
*** '''Kuzey:''' [[Tatarca]] (7,8-8.8 milyon), [[Başkurtça]] (2,2 milyon)
*** '''Güney:''' [[Kazakça]] (14-16 milyon), [[Kırgızca]] (5,2 milyon), [[Karakalpakça]] (400.000), [[Nogayca]] (70.000)
** '''Oğuzca''' ('''Güney-Batı Türkî''')
*** '''Batı:''' [[Türkiye Türkçesi]] (77 milyon, ikinci dil olarak konuşanlarla 83 milyon), [[Azerbaycan Türkçesi|Azerice]] (35-40 milyon), [[Gagavuzca]] (400.000)
*** '''Doğu:''' [[Türkmence]] (6,8-8.5 milyon), [[Horasan-Türkçesi]] (400.000 ?)
*** '''Güney:''' [[Kaşgayca]] (1,5 milyon), [[Afşarca]] (300.000), [[Aynallu dili]] (7.000), Sonkori (?)
*** '''Salar:''' [[Salarca]] (60.000)
** '''Uygurca''' [[Uygurca]] 20-25 milyon ('''Güneydoğu Türkçe''')
*** '''Çagatay''' [[Çagatayca]] (ölü)
*** '''Batı:''' [[Özbekçe]] (28 milyon)
*** '''Doğu:'''
**** [[Eski Türkçe]] (Orhun Kök, Yenisey Kök, Eski Uygurca, [[Karahanlıca]]) (ölü)
**** [[Uygurca]] (20-25 milyon)
**** [[Yugurca]] (Batı Yugur) (5.000)
**** [[Ayni dili]] (Ainu) (7.000)
**** [[İli Tûrki dili]] (100)
** '''Sibirce''' ('''Kuzeydoğu Türkî''')
*** '''Kuzey:'''
**** [[Yakutça]] (456.000), [[Dolganca]] (5000)
*** '''Güney:'''
**** '''Yeniseyce''' [[Hakasça]] (65.000), [[Şorca]] (10.000)
**** '''Sayan''' [[Tuvaca]] (200.000), [[Tofaca]] ([[Karaçayca]]) (ölü)
**** '''Altayca''' [[Altayca]] (75.000) (lehçeleri: [[Oyrot dili]]; [[Tuvaca]], [[Kumanda]], [[Ku]]; [[Teloytca]], [[Telengitçe]])  
**** '''Çulim''' [[Çulimce]] (500)
** '''Argu''' 
*** [[Halaçça]] (Kalayca) (42.000)

=== Sınıflandırmanın kriterleri ===

Üstteki sınıflandırmada coğrafi dağılımın yanı sıra geleneksel dil biliminin kriterleri de dikkate alınmıştır:

* Ogur dil grubundaki /-r/ yerine /-z/ kullanılması, bu dil grubunu diğerlerinden ayırır.
* Sibirya-Türkî dillerini diğerlerinden farkına bir örnek: Tuvaca dilinde "adak", Yakutça "atah" diğerlerinde ise "ayak" denir. Yalnızca Halaç dilinde "hadak" denir.
* Oğuz dil grubu diğerlerinden sonek başlatan /G/'nin eksik olmasıyla ayrılır. Örnek: "kalan" (kalmak), diğer Türkî dillerinde "kalGan";  "bulanmak", diğerlerinde "bulGanmak".
* Sonekin sonuna eklenen /G/ güneydoğu Türkî grubunu kuzeybatı grubundan ayırır: Uygurca "taglik" ama Tatarca "tawlı" – (dağlık).

== Ana dili konuşurlarına göre diller ve Türk dili ==
Dillerin nüfus sıralaması ana dili (birinci dil), ikinci dil, yabancı dil konuşurları bakımından birkaç ölçüt göz önünde bulundurularak yapılmaktadır. Ana dili, birinci dil, ikinci dil ve yabancı dil olarak konuşurlar bakımından İngilizcenin 2 milyara yaklaşan bir konuşuru olduğu kestiriminde bulunulmaktadır. Ana dili konuşurları bakımından yapılan sıralamalarda ise Çince farklı lehçeleri olmasına karşın birinci dil olma özelliğine sahiptir. Birbirinden ses, biçim ve söz varlığı özellikleri bakımından ayrılan sekiz ayrı lehçesiyle Çincenin, pek çok lehçesinin yanı sıra Urduca ile birlikte Hindustânînin tek dil kabul edildiği ve buna göre dünya da en fazla konuşuru bulunan diller sıralamasında Çincenin birinci, Hintçenin ikinci dil kabul edilmesi karşısında Türk dili de 180 milyon insan dolayında konuşuruyla sıralamada tek bir dil olarak kabul edilmelidir. Bu ölçütlerle Türk dili dünya da en fazla konuşuru bulunan diller arasında sekizinci sırada yer almaktadır.

{| style="font-size: 90%;" class="wikitable"
|+ <span style="font-size: 110%;">Şekil 1: Ana dil olarak konuşurlarına göre en fazla konuşulan dünya dilleri</span>
|- style="text-align:left;"
|'''[[Çince|Çin dilleri]]'''
|'''[[Hindustânî|Hindistanî diller]]'''
|'''[[İspanyolca|İspanyol dili]]'''
|'''[[İngilizce]]'''
|'''[[Arapça]]'''
|'''[[Portekizce]]'''
|'''[[Bengalce]]'''
|'''Türk dili'''
|'''[[Rusça]]'''
|'''[[Japonca]]'''
|'''[[Almanca]]'''
|'''[[Fransızca]]'''
|-
|1.280 milyar
|490 milyon <sup><font color="orange">'''1'''</font></sup>
|410 milyon
|360 milyon <sup><font color="green">'''2'''</font></sup>
|290 milyon <sup><font color="blue">'''3'''</font></sup>
|220 milyon <sup><font color="magenta">'''5'''</font></sup>
|210 milyon
|180 milyon <sup><font color="blue">'''3'''</font></sup>
|150 milyon
|125 milyon
|120 milyon
|110 milyon <sup><font color="red">'''4'''</font></sup>
|-
| colspan="12" |
<sup><font color="orange">'''1'''</font></sup>&nbsp;(Bütün lehçeleriyle ve Urduca ile birlikte) <br/><sup><font color="green">'''2'''</font></sup>&nbsp;(Tüm [[İngiliz Milletler Topluluğu]] üyelerindekiler ile birlikte) <br/><sup><font color="blue">'''3'''</font></sup>&nbsp;(Tüm lehçeleriyle birlikte) <br/><sup><font color="red">'''4'''</font></sup>&nbsp;(Tüm [[Frankofon]] üyelerindekiler ile birlikte) <br/><sup><font color="magenta">'''5'''</font></sup>&nbsp;(Brezilya ve tüm bağımlı ve diğer eski sömürgelerdekiler ile birlikte)
|-
| colspan="12" |
<small><font color="red">'''Not-1:'''</font> Yukarıda ''"Ana Dili Konuşurlarına Göre Diller ve Türk Dili"'' alt başlığı içinde yer alan sayısal veriler 25 Ağustos 2013 tarihi itibariyle İngilizce Vikipedi'de ilgili maddelerden elde edilen verilerle güncellenmiştir.
</small> <br/><small><font color="red">'''Not-2:'''</font> Şekil-1'deki veriler sadece ana dil konuşuru olarak girilmiştir.</small>
|}

== Dünyada Türk dilinin öğretimi ==
Ana dili konuşurları dışında Türk dili lehçelerinin birinci dil, ikinci dil veya yabancı dil konuşurları da bulunmaktadır. Özellikle Türkiye Türkçesinin pek çok ülkede konuşuru olduğu saptanmıştır. Ethnologue verilerine göre Türkiye Cumhuriyeti dışında 34 ülkede Türkiye Türkçesi konuşuru bulunmaktadır. Konuşur nüfusunun yanı sıra Sovyetler Birliği’nin dağılması, Körfez Savaşı gibi yakın tarihte yaşadığımız olaylar, Türkiye Cumhuriyeti’nin bölgesinde ve dünya daki önemini artırmış, Türkiye çekim merkezi hâline gelmiştir. Bu gelişmeler, Türkiye Türkçesinin Türk cumhuriyetlerinde ve diğer ülkelerde öğretimi konusunda çeşitli aşamalardaki yeni öğretim kurumlarının, üniversitelerde yeni bölümlerin kurulmasını ve özel dershanelerde kursların açılmasını sağlamıştır.

Ülkelerdeki Türk nüfusun yoğunluğuna ve talebe göre ortaöğretim kurumlarında Türkçenin öğretildiği seksen yedi ülke bulunmaktadır. En az bir ortaöğretim kurumunda Türkçenin öğretildiği bu ülkeler şunlardır: ABD, Afganistan, Almanya, Angola, Arjantin, Arnavutluk, Avustralya, Avusturya, Azerbaycan, Bangladeş, Belçika, Benin, Bosna-Hersek, Brezilya, Bulgaristan, Burkina-Faso, Burma, Çad, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Ekvator Ginesi, Endonezya, Etyopya, Fas, Fildişi Sahilleri, Filipinler, Fransa, Gabon, Gana, Gine, Güney Afrika Cumhuriyeti, Güney Kore, Gürcistan, Hindistan, Hollanda, Irak, İngiltere, Japonya, Kamboçya, Kamerun, Kanada, Kazakistan, Kenya, Kırgızistan, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Kosova, Laos, Letonya, Liberya, Litvanya, Macaristan, Madagaskar, Makedonya, Malavi, Maldiv Adaları, Malezya, Mali, Meksika, Moğolistan, Moldova, Moritanya, Mozambik, Nepal, Nijer, Nijerya, Orta Afrika Cumhuriyeti, Pakistan, Papua Yeni Gine, Polonya, Romanya, Rusya, Senegal, Sırbistan, Sri Lanka, Sudan, Suudi Arabistan, Tacikistan, Tanzanya, Tayland, Tayvan, Togo, Türkmenistan, Uganda, Ukrayna, Ürdün, Vietnam, Yemen

Bazı ülkelerde ortaöğretim kurumlarında Türkçenin öğretilmesinin yanı sıra özel kurslarda da talebe göre Türkçe öğretilmektedir. Kurslarda Türkçe öğretilen kırk altı ülke saptanmıştır. Bu ülkeler şunlardır: ABD, Almanya, Belçika, Beyaz Rusya, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Cezayir, Çin, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Gürcistan, Hollanda, Irak, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Kırgızistan, Kolombiya, Letonya, Litvanya, Lübnan, Lüksemburg, Makedonya, Malta, Meksika, Mısır, Moğolistan, Norveç, Peru, Polonya, Portekiz, Rusya, Singapur, Slovakya, Slovenya, Şili, Türkmenistan, Vietnam, Yunanistan

Dokuz ülkede Türkçe öğretimin yapıldığı üniversite bulunmaktadır. Bu ülkeler şunlardır: Arnavutluk, Azerbaycan, Bosna-Hersek, Gürcistan, Irak, Kazakistan, Kırgızistan, Romanya, Türkmenistan

Bünyesinde Türkçe öğretilen, Türk dili ve edebiyatı araştırmalarının yapıldığı, Türkoloji bölümlerinin bulunduğu yirmi sekiz ülke vardır. Bu ülkeler şunladır: Almanya, Avustralya, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Endonezya, Fildişi Sahilleri, Gürcistan, Irak, İran, İsveç, Japonya, Kamerun, Kazakistan, Kırgızistan, Kolombiya, Kosova, Litvanya, Macaristan, Mısır, Moldova, Romanya, Rusya, Türkmenistan, Ukrayna, Venezuela, Yemen

'''Sonuç'''

Bugün Türk dili, yaklaşık 12 milyon kilometre karelik bir alanda 220 milyon nüfusun konuştuğu, yüze yakın ülkede öğretiminin yapıldığı, kökleri tarihin en eski dönemlerine kadar uzanan, 600 bini aşkın söz varlığına sahip bir dünya dilidir. Geçmişi boyunca Çinceden Farsçaya, Arapçadan Macarcaya kadar pek çok dille etkileşim içerisine girmiş olan Türk dilinin bir kolu olarak yalnızca Türkiye Türkçesinin dünya dillerine verdiği sözcüklerin sayısı 11 binin üzerindedir. Genel Türk dili olarak diğer dillere verdiğimiz sözcük sayısı ise 20 binin üzerindedir. Özellikle giyim, yiyecek, askerlik başta olmak üzere hemen her alanda çok sayıda Türk dili kökenli sözcük ile tarihte ve bugün Türk soylu halkların yaşadığı coğrafyalardaki Türk dili kökenli çok sayıda yer adı dünya dillerinde varlığını bugün de  sürdürmektedir.

Dünyanın hemen her bölgesinde öğretimi yapılan, bilimsel araştırmalara konu olan, dünya dillerine katkıda bulunan Türk dili, en yaygın ve en köklü dünya dillerinden biridir.

== "Dil" ve "Lehçe" tartışması ==
[[Türkiye]]'de Türk dilleri ailesinin adlandırılması ve bu dillerin yalnızca bir dil mi yoksa birçok diller mi oldukları hakkında farklı fikirler yaygındır. [[Türk Dil Kurumu]], yayınlarında önceleri "Türk lehçeleri" adı benimsenmişken sonraları bu ad yanında "Türk dilleri" deyimine de yer verildiği görülmektedir. [[Ankara Üniversitesi]] Türk dillerini öteden beri "lehçe" sayar ve "Türk dilleri" deyiminden kaçınır. [[İstanbul Üniversitesi]] ise daha aşırı bir tutumla "lehçe" deyimini yalnız [[Çuvaşça]] ve [[Yakutça]] gibi öbürlerinden çok farklı iki Türk dili için kullanmakta, bu diller dışındaki bütün Türk dillerini "lehçe"nin de altında bir konuşma türü saydığı "şive" sözü ile adlandırmaktadır. Bu durumda Türk dillerinin Türkiye'deki adlandırmalarında üç ayrı görüşle karşı karşıyayız demektir:
# Türkiye haricinde dünya genelindeki dil biliminin, Türk Dil Kurumunun ve [[Hacettepe Üniversitesi]]nde Türkolog ve Altayist Prof. Dr. [[Talat Tekin]]'nin görüşü: '''diller''', 
# Ankara Üniversitesi'nin görüşü: '''lehçeler''', 
# İstanbul Üniversitesi'nin görüşü: Çuvaşça, Yakutça ve [[Halaçça]] '''lehçe''', diğerleri '''şive'''.

=== "Lehçe"nin anlamı ===
{{ana|Lehçe (dil bilimi)}}

[[Dil bilimi]]nde bir konuşma türünün dil mi yoksa lehçe (diyalekt) mi olduğunu saptamak için kullanılan tek dil bilimsel ölçüt karşılıklı anlaşılabilirlik ölçütüdür. Bu ölçüt, sıradan bir kimsenin dille ilgili şu yalın yargısına dayanır: "Aynı dili" konuşan insanlar birbirlerini anlayabilirler ya da aksine birbirlerini anlamayan insanlar "ayrı diller" konuşuyorlar demektir.

==== Örnek: Tıvaca-Türkçe karşılaştırması ====

# ''Ol en baştay çortkan'' = O, herkesten önce (en baştan) gitti.
# ''Düün kejee bis kinoteatrga turduvus'' = Dün akşam (gece) biz sinemada idik (durduk).
# ''Bo nom çookta çaa üngen-dir'' = Bu kitap yakında çıktı.
# ''Silerde keer deeş üyem çok boldu'' = Size gelmek için vaktim yok.
# ''Ol deeş akşa tölep bolbas'' =   Onun için para (akça) ödemek olmaz (yazık olur).
# ''Ol surguuldu am-daa doospaan'' = O, okulu henüz bitirmedi.
# ''Öörenikçiler surguulunga bardılar'' = Öğrenciler okula gittiler (vardılar).
# ''Nom, stoldun kırında çıdır'' = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor.

==== Örnek: Altayca-Türkçe karşılaştırması ====

# ''Ol onçozınañ ozo cortop oturdı'' = O, herkesten önce gitti.
# ''Keçe eñirde bis kinodo bolgonıbıs'' = Dün akşam biz sinemada idik.
# ''Bu biçik cûkta çıkkan'' = Bu kitap yakında çıktı.

==== Örnek: Hakasça-Türkçe karşılaştırması ====

# ''Sírerge par kilerge miníñ mâm çoğıl'' = Size gelmek için vaktim yok.
# ''Anıñ üçün ahça tölirge ayastığ'' =   Onun için para ödemek yazık (olur).
# ''Ol şkolanı am dâ tôspan'' = O, okulu henüz bitirmedi.

==== Örnek: Çuvaşça-Türkçe karşılaştırması ====
 
# ''Vĕrenekensem şkula kayrăś'' = Öğrenciler okula gittiler.
# ''Kĕneke sĕtel śinçe vırtať'' = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor.

Yukarıdaki Çuvaşça cümleleri Türk dil bilimi öğrenimi görmemiş, Çuvaşça öğrenmemiş bir Türkün anlayamayacağı derecede farklıdır. Türkçe bilmeyen bir Çuvaşın da bu cümlelerin Türkçe karşılıklarını anlayamayacağı açıktır. O halde, Çuvaşça ile Türkçe arasındaki karşılıklı anlaşılabilirlik oranı azdır ve bunlar iki ayrı dildir. Yani yukarıda karşılaştırılan dillerin arasındaki farklılıklar "lehçe" denilebilmesi için yeterli değildir.<ref name="FREEDOM">{{Web kaynağı | url = http://www.dilimiz.com/dil/turkdiliailesi.htm | başlık = Türk Dilleri Ailesi | yazar = Freedom, Bartu, Prof. Dr. | dil = Türkçe | biçim = HTML | tarih =  | erişimtarihi =  | arşivurl = http://web.archive.org/web/20141228003551/http://www.dilimiz.com:80/dil/turkdiliailesi.htm | arşivtarihi = 28 Aralık 2014}}</ref>

== Türk dilleri ailesi ==
[[Dosya:Sprachfamilien der Welt (non Altai).png|thumb|400px|Türk dillerinin (<span style="background-color:yellowgreen">&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span>) yeryüzündeki diğer dil ailelerinin arasındaki yeri.]]
Toplam 40 ayrı dilden oluşan, 189 milyon ana dili olarak konuşanı ile Türk dilleri ailesi, [[Altay dilleri]] grubunda büyük farkla en büyük dil ailesini oluşturur. Yeryüzündeki bütün dil aileleri arasında yedinci büyük dil grubunu oluşturur ve önümüzdeki on yıllar içinde daha da büyüme kapasitesine sahiptir.

'''Yeryüzündeki büyük dil aileleri''':

* 1. [[Hint-Avrupa dil ailesi|Hint-Avrupa]] dil ailesi
* 2. [[Çin-Tibet]] dil ailesi
* 3. [[Nijer-Kongo]] dil ailesi
* 4. [[Afro-Asya]] dil ailesi
* 5. [[Avustronezce]] dil ailesi
* 6. [[Dravid dilleri]] ailesi
* 7. [[Altay dilleri|Altay dilleri grubunda]]

=== Türk dilleri ve anlaşılabirlik ===
Türk dillerini konuşanların dörtte üçü en büyük üç Türk dilinden birini kullanır:

* '''[[Türkiye Türkçesi]]'''; yaklaşık 77 milyon ana dili olarak konuşanı vardır. [[Türkiye]], [[Balkanlar]], [[Batı Avrupa|Batı]] ve [[Orta Avrupa]]'daki ikinci dil olarak konuşanlar ile 83 milyonu bulur. 
* [[Özbekçe]]; 28-30 milyon konuşucu: [[Özbekistan]], [[Afganistan|Kuzey Afganistan]], [[Tacikistan]] ve Batı [[Çin]].
* [[Azerice]]; 40-45 milyon konuşucu: [[Azerbaycan]] ve [[Azerbaycan (İran)|Güney Azerbaycan]], [[Gürcistan]], [[Rusya]], [[Türkiye]]. [[Doğu Slav]] ülkeleri, [[Irak]] ve  [[Suriye]]

Bir milyondan fazla konuşucusu olan diğer Türk dilleri:
* '''[[Kazakça]]''' &nbsp; 16 milyon konuşucu: Kazakistan, Özbekistan, Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya
* '''[[Uygurca]]''' &nbsp; 20-25 milyon konuşucu: Çin-Sincan
* '''[[Türkmence]]''' &nbsp; 8.5 milyon konuşucu: Türkmenistan, Kuzey İran
* '''[[Kırgızca]]''' &nbsp; 5,2 milyon konuşucu: Kırgizistan, Kazakistan, Doğu Türkistan
* '''[[Çuvaşça]]''' &nbsp; 2 milyon konuşucu: Rusyanın Avrupa kısmında
* '''[[Başkurtça]]''' &nbsp; 2,5 milyon konuşucu: Başkıristan
* '''[[Tatarca]]''' &nbsp; 8,8 milyon konuşucu: Merkez Rusya dan Batı Rusyaya kadar
* '''[[Kaşkayca]]''' &nbsp; 1,5 milyon konuşucu: İran'ın Fars ve İsfahan ve Huzistan illerinde
* '''[[Gagavuzca]]''' &nbsp; 350.000 konuşucu:Moldova [[Gagavuzya]] özerk yönetimi,Ukrayna,Romanya,Rusya
* '''[[Tuvaca]]''' &nbsp; 400.000 konuşucu: [[Tuva]] özerk Cumhuriyeti,Moğolistan [[Sengel]],Doğu Türkistan [[Altay]],Rusya

Sayılar 8/2007 tarihli kaynaklardan alınmışdır. %5 - %10 daha yüksek sayılar gösteren kaynaklar bulmak da mümkündür.
[[Dosya:Birbirlerini anlayabilen Türk gruplar.png|thumb|240px|Türk dillerini konuşanların sayısı birbirini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrıldığında böyle bir paylaşım ortaya çıkmaktadır.]]

Neredeyse tüm Türk dillerinin [[sesbilim]], [[sözdizim bilimi|sözdizim]] ve [[şekil bilgisi]] aynıdır. Yalnızca [[Çuvaşça]], [[Halaçça]] ve  [[Yakutça]] ile [[Dolganca]] gibi [[Sibirya dil grubu|Sibirya Türk dilleri]] bu noktalarda farklıdır. Bunun yanında komşu ülkelerin sınırlarında kaynaşmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarının sınırlarını da aşan lehçeler bulunur.

Türk dillerini birbirlerini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrılır. En büyük grup Türkiye Türkçesi, [[Azerice]] ve [[Türkmence]]'yi içine alan [[Oğuz grubu]]dur. Diğer gruplar, [[Uygur grubu|Uygur]], [[Kıpçak grubu|Kıpçak]], [[Ogur grubu|Ogur]], [[Sibirya grubu|Sibirya]] ve [[Argu grubu|Argu]] gruplarıdır. Aynı grubun içinde yer alan dillerin arasındaki fark bir lehçe farkı kadardır, ancak iki farklı gruba ait dilin arasında anlaşabilirliği zorlaştıran ya da imkânsız kılan gramer farkları vardır. Buna rağmen tüm dillerde neredeyse hep aynı kalan birçok sözcük vardır:

{|{{prettytable}}
|-bgcolor='#COFOFO'
![[Eski Türkçe]]
![[Türkiye Türkçesi]] 
![[Azerice]] 
![[Türkmence]]
![[Tatarca]]
![[Kazakça]]
![[Özbekçe]]
![[Uygurca]]
![[Tuvaca]]
![[Başkurtça]]
|-
| ana || ana || ana || ene || ana || ana || ona || ana ||ava || äsä
|-
| burun || burun || burun || burun || borın || murιn || burun || burun ||dumçuk || tanau (w=u)
|-
| qol || kol || qol || gol || qul || qol || qo‘l || qol||hol || qul
|-
| yol || yol || yol || ýol || yul || jol || yo‘l || yol||oruk || yul
|-
| semiz || semiz || semiz || semiz || simez || semiz || semiz || semiz||semis || himeź
|-
| topraq || toprak || torpaq || topraq || tufraq || topıraq || tuproq || tupraq||dovurak || tupraq
|-
| qan || kan || qan || gan || qan || qan || qon || qan ||han || qan
|-
| kül || kül || kül || kül || köl ||kül || kul || kül ||hül || köl
|-
| sub || su || su || suw || su || suw || suv || su ||sug || hıu (w=u)
|-
| aq || ak || ağ || ak || aq || aq || oq ||aq ||ak || aq
|-
| qara || kara || qara || gara || qara || qara || qora || qara ||kara || qara
|-
| qızıl || kızıl || qızıl || qyzyl || qızıl || qızıl || qizil || qizil ||kızıl || qıźıl
|-
| kök || gök || göy || gök || kük || kök || ko‘k || kök ||kök || kük
|}

(''Daha fazla örnek için buraya bakınız'': [[Türk dilleri#Türk yazı dilleri söz varlığı karşılaştırması|söz varlığı karşılaştırması]])

=== Tükenmek üzere olan Türk dilleri/lehçeleri ===
Bazı diller yalnızca birkaç yaşlı kişi tarafından konuşulmaktadır ve yok olma yolundadırlar. Kaybolmak üzere olan diller şunlardır:
* Güney Sibirya'da [[Tofaca]] ya da [[Karaçayca]]
* [[Litvanya]]'da ve [[Polonya]]'da [[Karaimce]]
* [[Musevi-Kırım-Tatarcası]]
* Kuzeybatı [[Çin]]'de [[Ili Turki]] ([[Ili ovası]]nda).

Yalnızca birkaç bin konuşanı kalmış olanlar:
* [[İran]]'da [[Aynallu]] dili
* Çin'de [[Yugurca]] (Gansu ili)
* [[Kaşkayca]] ([[Kaşkay İli]])
* Kuzey Sibirya'da [[Dolganca]]
* Güney Sibirya'da [[Çulimce]] (Altay bölgesinin kuzeyinde [[Çulım ırmağı]] kenarında).

Diğer Türk dilleri böyle bir yok olma tehlikesi taşımıyor ve büyük Türk dillerinin konuşucu sayısı giderek artmaktadır.

== Resmî durum ==

[[Türkçe|Türkiye Türkçesi]], [[Azerice]], [[Türkmence]], [[Kazakça]], [[Kırgızca]] ve [[Özbekçe]], ülkelerinin ulusal dilidir. Bunun yanında bazı özerk Türk cumhuriyetlerinde ve Türk bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: [[Çuvaşça]], [[Kumıkça]], [[Karaçay-Balkarca]], [[Tatarca]], [[Başkırca]], [[Yakutça]], [[Hakasça]], [[Tuva]], [[Altayca]] ve Çin'de [[Uygurca]].

Türk dilleri [[Avrupa]]'nın ve [[Asya]]'nın otuz ülkesinde konuşulur. Çizelge alt gruplara ayrılmıştır ve sayılar yalnızca ana dili olarak konuşanları göstermektedir.

{| border="1" cellpadding="1" cellspacing="0" align="center"
|-
! style="background:lightblue;" align="left"| '''''Grup''''' ve dilleri
! style="background:lightblue;" align="left"| '''''Konuşanların <br />sayısı''''' 
! style="background:lightblue;" align="left"| '''''Konuşulduğu ülkeler'''''
|-
|colspan="3" style="background:wheat;" align="left"|'''OGUR''' ya da '''BOLGAR''' grubu
|-
|[[Çuvaşça]]||2 milyon||[[Rusya]] ([[Çuvaşistan]]) 2 milyon, [[Kazakistan]] 22.000
|-
|colspan="3" style="background:wheat;" align="left"|'''KIPÇAK''' grubu
|-
|[[Karaimce]]||ölmek üzere ||[[Litvanya]] 20, [[Ukrayna]] <10, [[Polonya]] <10
|-
|[[Kumukça]]||420.000||[[Rusya]] ([[Dağıstan]])
|-
|[[Karaçay-Balkarca]]||300.000||[[Rusya]] ([[Karaçay-Çerkez]], [[Kabardey-Balkar]])
|-
|[[Kırım Tatarcası]]||500.000||[[Ukrayna]] 200.000, [[Özbekistan]] 190.000, [[Kırgızistan]] 40.000, [[Türkiye]] (belirsiz)
|-
|[[Kazan Tatarcası|Tatarca]]||8.8 milyon||[[Rusya]] 5.800.000 [[Özbekistan]] 470.000, [[Kazakistan]] 330.000, [[Kırgızistan]] 70.000, <br />[[Tacikistan]] 80.000, [[Türkmenistan]] 50.000, [[Ukrayna]] 90.000, [[Azerbaycan]] 30.000<br />etnik olarak [[Tatarlar]]: 6,6 milyon
|-
|[[Başkurtça]]||2.5 milyon||[[Rusya]] 1,8 milyon, [[Özbekistan]] 35.000, [[Kazakistan]] 20.000
|-
|[[Nogayca]]||70.000||[[Rusya]] ([[Kafkas|Kuzeykafkas]])
|-
|[[Karakalpakça]]||400.000||[[Özbekistan]]
|-
|[[Kazakça]]||16 milyon||[[Kazakistan]] 11,7 milyon, [[Çin]] 700,000, [[Özbekistan]] 800.000, [[Rusya]] 650.000, [[Moğolistan]] 100.000, [[Türkiye]] 30.000
|-
|[[Kırgızca]]||5.5 milyon||[[Kırgızistan]] 4.5 milyon, [[Özbekistan]] 200.000, [[Çin]] 200.000, [[Türkiye]]  5.000
|-
|colspan="3" style="background:wheat;" align="left"|'''OĞUZ''' grubu
|-
|[[Türkçe]] (Türkiye Türkçesi)||83 milyon||[[Türkiye]] 72.5 milyon, [[Balkanlar]] 1 milyon-1.5 milyon, [[Irak]] 600.000-3.000.000, [[Kıbrıs]] 280.000, [[Rusya]] 100.000, <br />[[Almanya]] 2,8 milyon-3.5 milyon, Batı [[Avrupa]] 2.000.000, [[Suriye]] 200,000-1.5 milyon
|-
|[[Gagavuzca]]||300.000||[[Moldavya]] 170.000, [[Balkanlar]] 50.000, [[Ukrayna]] 20.000, [[Bulgaristan]] 10.000,[[Rusya]]
|-
|[[Azerbaycanca]]||41 milyon||[[İran]] 30 milyon, [[Azerbaycan]] 9 milyon, [[Türkiye]] 500.000, [[Rusya]] 2 milyon, <br />[[Gürcistan]] 500.000
|-
|[[Türkmence]]||7.5 milyon||[[Türkmenistan]] 4,8 milyon, [[İran]] 2 milyon, [[Afganistan]] 750.000, [[Irak]] 250.000, [[Özbekistan]] 250.000
|-
|[[Ahiskaca|Ahıska Türkçesi (Eski Türkçe)]]||500-600 bin||[[Türkiye,ABD,Gürcistan,Rusya,Orta Asya|Türkiye 100 bin, ABD 10 bin, Gürcistan 1000, Rusya 100 bin,]] [[Özbekistan|Özbekistan 15 bin]], Ukrayna 7 bin, Azerbaycan 38 bin, Kazakistan 110 bin, Kırgızistan 40 bin 
|-
|[[Horasan-Türkçesi]]||400.000{{fact}} ||[[İran]] ( [[Horasan]] ili)
|-
|[[Kaşgayca]]||1.5 milyon{{fact}}||[[İran]] ([[Fars]], [[Kuzistan]] illeri)
|-
|[[Aynallu]]||7.000||	[[İran]] ([[Markazi]], [[Ardebil]] ve [[Zanjan]] illeri)
|-
|[[Afşarca]]||300.000||[[Afganistan]] ([[Kabul]], [[Herat]]), [[İran|Kuzeydoğu İran]]
|-
|[[Salarca]]||55.000||[[Çin Halk Cumhuriyeti]] ([[Qinghay]] ve [[Gansu]] illeri)
|-
|colspan="3" style="background:wheat;" align="left"|'''UYGUR''' grubu
|-
|[[Özbekçe]]||28 milyon-30 milyon||[[Özbekistan]] 25 milyon, [[Afganistan]] 2,5 milyon, [[Tacikistan]] 1 milyon, [[Kırgızistan]] 750.000, <br />[[Kazakistan]] 400.000, [[Türkmenistan]] 300.000, [[Türkiye]] 50.000
|-
|[[Uygurca]]||20 milyon||(Doğu Türkistan) [[Çin Halk Cumhuriyeti]] 20 milyon, [[Kırgızistan]] 200.000, [[Kazakistan]] 200.000, [[Türkiye]] 20.000
|-
|[[Yugurca]]||5.000||[[Çin Halk Cumhuriyeti]] ([[Gansu]] ili)
|-
|[[Ayni (Türk dili)]] (Japon kavimi Aynu ile ilgisi yoktur)||7.000||[[Çin]] ([[Sincan Uygur Özerk Bölgesi]])
|-
|colspan="3" style="background:wheat;" align="left"|'''SİBİRYA''' grubu
|-
|[[Yakutça]]||456.000||[[Rusya]] ([[Yakutistan]] Özerk Bölgesi)
|-
|[[Dolganca]]||5.000||[[Rusya]] ([[Taymir]] Özerk Bölgesi)
|-
|[[Tuvaca]]||350.000||313 940 [[Rusya]]<ref name="ÖLMEZ">{{Web kaynağı | url = http://turkoloji.cu.edu.tr/CAGDAS%20TURK%20LEHCELERI/mehmet_olmez_tuvalar.pdf | başlık = Türk Halkları ve Dilleri: (6) TUVALAR VE TUVACA | yayımcı = ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ TÜRKOLOJİ ARAŞTIRMALARI MERKEZİ, turkoloji.cu.edu.tr | erişimtarihi = 25 Ağustos 2013 | yazar =  | erişimsaati =  | son = Ölmez | ilk = Mehmet | yazarlink =  | yardımcıyazarlar =  | tarih =  | yıl = 1996 | ay = Ocak | biçim =  | çalışma = Çağdaş TÜRK DİLİ, Sayı 95, | yer =  | sayfalar = 10-17 | dil = Türkçe | arşivurl = http://web.archive.org/web/20131228073502/http://turkoloji.cu.edu.tr:80/CAGDAS%20TURK%20LEHCELERI/mehmet_olmez_tuvalar.pdf | arşivtarihi = 28 Aralık 2013 | quote =  | iş = }}</ref><ref name="TUVA">{{Web kaynağı | url = http://gov.tuva.ru/page.aspx?id=18 | başlık = Tuvaca | yayımcı = gov.tuva.ru | dil = Tuvaca | biçim =  | tarih =  | erişimtarihi =  | arşivurl = http://web.archive.org/web/20121005062145/http://gov.tuva.ru:80/page.aspx?id=18 | arşivtarihi = 5 Ekim 2012}}</ref> , 31 823 [[Moğolistan]]<ref name="TOOLLOGO2010">{{Web kaynağı | url = http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf | başlık = Moğolca | yayımcı = toollogo2010.mn | dil =  | biçim = PDF | tarih = 2010 | erişimtarihi =  | arşivurl = http://web.archive.org/web/20131025083636/http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf | arşivtarihi = 25 Ekim 2013}}</ref><ref>Darbaa Y., ''"Tıva Dugayında 99 Aytırıgga Harıılar"'', Abakan, 2010</ref>, 4 000  [[Çin]]
|-
|[[Tofaca]]||Konuşulmuyor  †||[[Rusya]] ([[Tuva]] Özerk Bölgesi)
|-
|[[Hakasça]]||65.000||[[Rusya]] ([[Hakasya]] Özerk Bölgesi)
|-
|[[Altayca]]||75.000||[[Rusya]], [[Altay Özerk Bölgesi]])
|-
|[[Şorca]]||10.000||[[Rusya]], ([[Altay Özerk Bölgesi]], [[Kemerovo Oblastı|Kemerovo]])
|-
|[[Çulımca]]||44<ref>Çulım Türkçesi yok oluyor  http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls</ref>||[[Rusya]], [[Krasnoyarsk Krayı]])
|-
|colspan="3" style="background:wheat;" align="left"|'''ARGU''' grubu
|-
|[[Halaçça]]||42.000||[[İran]] (merkez il, [[Kom]] ve Arak arasında)
|-
|'''TOPLAM'''|| - 167,000,000<ref name="VISTAWIDE">{{Web kaynağı | url = http://www.vistawide.com/languages/language_families_statistics1.htm | başlık = Language families statistics | dil = İngilizce | biçim = HTML | tarih =  | erişimtarihi =  | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160201042417/http://www.vistawide.com/languages/language_families_statistics1.htm | arşivtarihi = 1 Şubat 2016}}</ref>||
|}

=== Ulusal diller ===
[[Türkçe|Türkiye Türkçesi]], [[Azerice]], [[Türkmence]], [[Kazakça]], [[Kırgızca]] ve [[Özbekçe]], ülkelerinin ulusal dilidir. Bunun yanında bazı özerk Türkî cumhuriyetlerinde ve bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: [[Çuvaşça]], [[Kumıkça]], [[Karaçay-Balkarca]], [[Tatarca]], [[Başkurtça]], [[Yakutça]], [[Hakasça]], [[Tuva]], [[Altayca]] ve Çin'de [[Uygurca]].

== Türk yazı dilleri söz varlığı karşılaştırması ==
{{Ana madde|Türk yazı dilleri söz varlığı}}
{{Ana madde|Türk dillerinde sayılar}}
Ana maddede yer alan bazı çizelgelerde, önemli sözcükler farklı Türk dillerinde karşılaştırılmıştır; böylece [[Çuvaşça]]<nowiki/>nın ve [[Yakutça]]<nowiki/>nın farklılığını ve diğerlerinin birbirine yakınlığını görmemizi sağlar. Bazı sözcüklerin tabloda eksik olması, o dilde o sözcüğün varolmadığı anlamına gelmez. Bazı dillerde bazı sözcükler farklı etimolojik kökten gelirler ve bu yüzden karşılaştırılması anlamlı değildir. (bakınız: [[Türk yazı dilleri söz varlığı|söz varlığı karşılaştırması]])

== Kullanılmış olan alfabeler ==

* En eski Türk yazıları [[Orhun kitabeleri|Orhun-Yenisey runlarıdır]]. Bunların çoğu 7. ve 8. yüzyıldan kalmadır. Bu yazı, eski [[Germen]] runlarına benzediği için ''[[Runik Alfabe|Run]]'' olarak adlandırılır; ama aralarında akrabalık yoktur. Sadece biçim ilişkisi vardır.
* Asıl yazı geleneği 10. yüzyılın sonlarında ve 11. yüzyılın başlarında Güneydoğu Türk halklarında, [[Karahanlılar]] döneminde, Türkî-i Kadimin bir lehçesi olan Karlukça ile gelişir.
* Güneybatı Türk dillerinin yazıya alınması, 10. ve 11. yüzyılda Selçuklu dili ile başlar. Kardeş diller olan Eski Osmanlıca ve Eski Azeri dillerinden günümüz [[Türkiye Türkçesi]] ve [[Azerice]] gelişmiştir.
* 14. yüzyılın [[Harezm]] Türkçesi de Güneybatı Türk dillerine mensuptur. Bu dilden günümüz Horasanca ve Türkmence gelişmiştir.
* Kuzeybatı Türkî dillerine ait en eski belgeler, Kumanca dili ile yazılmış olan [[Codex Cumanicus]]'dur ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilin günümüzdeki torunları Tatarca ve Başkırcadır.
* [[İdil Bulgarları]] dilinde yazılmış en eski yazılar 13. ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilden ya da buna yakın bir dilden Çuvaş dili gelişmiştir.
* Güneydoğu Türk dillerinden olan Çağatayca yazıların 15. yüzyıla dayanan örnekleri bulunmuştur. Çağatayca, günümüz Uygurca ve Özbekçe'sinin temelini oluşturur.

=== Türk dillerinin yazılışları ===

* Klasik Edebiyat dilleri olan [[Osmanlıca]], [[Azerice]], [[Çağatayca]], [[Tatarca]] ve [[Kırım Tatarcası]] yalnızca [[Arap alfabesi]]ni kullandılar.
* [[1924]]-[[1930]] yılları arasındaki sürede başka Türkî dilleri de, önce yalnız [[Azerice]]'de kullanılan latin alfabesi ile yazılmaya başlandı.
* [[1936]]-[[1940]] yıllarında [[Rus]] bölgelerinde, Türkî dillerince değiştirilmiş bir [[Kiril alfabesi]] kullanılmaya başlanmıştır. Arap ve Latin alfabesi kullanan Türkî dilleri birbirlerıne daha da yakınlaşırken, Kiril alfabesi kullanan diller farklılaşmışlardır. Dillerin farklılaşarak ayrı diller haline gelmesi desteklenmiştir.
* 1990'lı yıllarda [[Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği|Sovyetler Birliği]]'nin yıkılmasıyla yeni Türkî cumhuriyetleri kurulmuştur. Bu ülkeler, yani [[Azerbaycan]], [[Kazakistan]], [[Kırgızistan]], [[Türkmenistan]] ve [[Özbekistan]], [[2005]] yılına kadar Türkî dillerine uygun bir ortak Latin alfabeye geçmek için antlaşma imzalamışlardır. Amaç Türkî kültür mirasının korunmasıdır. Ayrıca diğer ülkelerde yaşayan Türkî azınlıkların [[2010]]'a kadar bu ortak alfabeye katılmaları gerektiğine karar verilmiştir.
* Türk dilleri konuşan [[Museviler]], [[İbrani alfabesi]]'ni kullanırlar.
* [[Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti]]'ndeki [[Kıbrıs Türkleri]] de [[Kıbrıs Türkçesi]]'ni kullanırlar.

== Ayrıca bakınız ==
* [[Türkçe]]
* [[Altay dilleri]]
* [[Türk halkları]]
* [[Türk dünyası]]
* [[Türk devletleri]]
* [[Lehçe (dil bilimi)|Lehçe]]
* [[Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları]]
* [[Dil aileleri]]

== Kaynakça ==
{{Kaynakça|2}}

* [[Türk Dilleri Ailesi#"Dil" ve "Lehçe" tartışması|"Dil" ve "Lehçe" tartışması]] bölümünün kaynağı Prof.Dr. Talat Tekin'in makalesi: [http://www.dilimiz.com/dil/turkdiliailesi.htm ''Türk Dilleri Ailesi'']
* 180 milyon - Ana dil & 200 milyon toplam ifadesinin kaynağı: Katzner, Kenneth (Mart 2002). ''Languages of the World'', Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd. ISBN 978-0-415-25004-7.
* Demir, Nurettin, 2006. ''“Türkiye’de Dil-Lehçe-Şive-Ağız Tartışmaları”'', Recent Changes in the Turkish Language Debate, Bilgi Üniversitesi, 3-4 Aralık 2004, İstanbul.
* Akar, Ali, ''Türk Dili Tarihi, Dönem-Eser-Bibliyografya'', Ötüken Yayınları, Yayın Nu: 597, 339 s., Kültür Serisi: 272, ISBN 975-437-517-8, İstanbul, 2005
* Johanson, Lars ve Csató, Éva Ágnes: ''The Turkic Languages'' Routledge, London 1998. ISBN 0-415-08200-5.
* Öztopçu, Kurtuluş: ''Dictionary of the Turkic Languages'' Routledge, London 1996, 1999. ISBN 0-415-14198-2.

== Bibliyografya ==

== Dış bağlantılar ==
* [http://www.mediafire.com/view/6iami4gg48peq66/Turkic_Languages_Verb_Comparison.pdf Türk Dilleri En Yaygın Fiiller Karşılaştırması]
* [http://www.tdk.org.tr/ Türk Dil Kurumu]
* [http://www.tdk.org.tr/lehceler/Default1.aspx Karşılaştırmalı Lehçeler Sözlüğü]
* [http://www.gaspirali.com/ksozluk Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü]
* [http://ctle.pau.edu.tr/ Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları] (''Azerice, Kazakça, Kırgızca, Özbekçe gibi lehçelerin sözlükleri'')
* [http://edebyahu.com/turk-dili/2.html Türk Dili Yazıları]
* [http://www.turkcemiz.net Türkçemiz]
* [http://nlp.ceng.fatih.edu.tr:8080/dilmac Türk lehçeleri morfolojik çeviri modülü]
* [http://www.youtube.com/watch?v=MTaCn59n2AI İran'daki Türkler - Video]

== Ek okumalar ==
* [[Gabdulkhay Akhatov|Akhatov G. Kh.]] 1960. "About the stress in the language of the Siberian Tatars in connection with the stress of modern Tatar literary language" .- Sat *"Problems of Turkic and the history of Russian Oriental Studies." Kazan. {{ru icon}}
* Akhatov G.Kh. 1963. "Dialect West Siberian Tatars" (monograph). Ufa. {{ru icon}}
* Baskakov, N.A. 1962, 1969. "Introduction to the study of the Turkic languages''. Moscow. {{ru icon}}
* Boeschoten, Hendrik & Lars Johanson. 2006. ''Turkic languages in contact''. Turcologica, Bd. 61. Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 3-447-05212-0
* Clausen, Gerard. 1972. ''An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish''. Oxford: Oxford University Press.
* Deny,  Jean et al. 1959–1964. ''Philologiae Turcicae Fundamenta''. Wiesbaden: Harrassowitz.
* Johanson, Lars & Éva Agnes Csató (ed.). 1998. ''The Turkic languages''. London: Routledge. ISBN 0-415-08200-5.
* Johanson, Lars. 1998. "The history of Turkic." In: Johanson & Csató, pp.&nbsp;81–125.[http://www.turkiclanguages.com/www/classification.html]
* Johanson, Lars. 1998. "Turkic languages." In: ''Encyclopædia Britannica''. CD 98. Encyclopædia Britannica Online, 5 sept. 2007.[http://www.britannica.com/eb/article-80003/Turkic-languages]
* Menges, K. H. 1968. ''The Turkic languages and peoples: An introduction to Turkic studies''. Wiesbaden: Harrassowitz.
* Öztopçu, Kurtuluş. 1996. Dictionary of the Turkic languages: English, Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek. London: Routledge. ISBN 0-415-14198-2
* Samoilovich, A. N. 1922. ''Some additions to the classification of the Turkish languages''. Petrograd.[http://s155239215.onlinehome.us/turkic/40_Language/LangClassificationEn.htm]
* Schönig, Claus. 1997–1998. "A new attempt to classify the Turkic languages I-III." ''Turkic Languages'' 1:1.117–133, 1:2.262–277, 2:1.130–151.
* Starostin, Sergei A., Anna V. Dybo, and Oleg A. Mudrak. 2003. ''Etymological Dictionary of the Altaic Languages.'' Leiden: Brill. ISBN 90-04-13153-1
* Voegelin, C.F. & F.M. Voegelin. 1977. ''Classification and index of the World's languages''. New York: Elsevier.

=== Dinlenebilir örnekler ===

{|{{prettytable}}
|-bgcolor='#F0FFF0'
!'''Dil''' 
!'''Dinlenebilir örnekler'''
|-
| '''[[Azerice]]''' || [https://www.youtube.com/watch?v=GhHxFv0eTWM Z.Xanbabayeva - ''Azerbaycan'']
|-
| '''[[Türkmence]]''' || [https://www.youtube.com/watch?v=NEXHVgDx6aA&mode=related&search= Çınar Övezowa -''Dinle'']
|-
| '''[[Özbekçe]]''' || [https://www.youtube.com/watch?v=w26YCgSFla8&mode=related&search= Şahzoda - ''Kelasan'']
[https://www.youtube.com/watch?v=ZPLLdkfoxts&mode=related&search= Oybek ve Nigora - ''Sen uçun'']
|-
| '''[[Uygurca]]''' || [https://www.youtube.com/watch?v=BKFXJF31Rug Şahrizoda - ''Oynasun'']
[https://www.youtube.com/watch?v=t-NwtZA9nLc&mode=related&search= Gul Yaru -''Ala şapka'']
|-
| '''[[Kazakça]]''' || [https://www.youtube.com/watch?v=Zg1vcUU2jIY&mode=related&search= NNBek -''Kızdar ay'']
|-
| '''[[Başkırca]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=wuFbCWSPnns Zemfira - Qayda]
|-
| '''[[Kırgızca]]''' || [https://de.youtube.com/watch?v=EwmzmQRXJrw -''Jalgan (Yalan)''], [https://www.youtube.com/watch?v=e73u2pCjBJM =  Saparbek Isakov - ''Tutamas'']
|-
| '''[[Tatarca]]''' || [https://www.youtube.com/watch?v=657hnbndoqI&mode=related&search= TNV - Tatar tarixı]
|-
| '''[[Karakalpakça]]''' || [https://www.youtube.com/watch?v=GqGhZSWlsP8 Nargiza -''Sensiz'']
|-
| '''[[Nogayca]]''' || [https://www.youtube.com/watch?v=Hu7zdkZ74B4&mode=related&search= Nogay Orda]
|-
| '''[[Yakutça]]''' || [https://www.youtube.com/watch?v=lxK330X0Vsc&mode=related&search= SakaTV]
|-
| '''[[Tuvaca]]''' || [https://www.youtube.com/watch?v=RCQNo0QxrfI Tuva Şamanları]
|-
| '''[[Çuvaşça]]''' || [https://www.youtube.com/watch?v=PsJY2wyw-Tc Bir çuvaş çocuk Amarelis çiçeğini tanıtıyor]
|-
|}
* [http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/didact/karten/turk/turklm.htm Türk dillerinin konuşulduğu bölgelerin haritası] (İngilizce)
* [http://homepages.fh-giessen.de/kausen/klassifikationen/Altaisch.doc Türkçe, Moğolca ve Tunguzcanın sınflandırılmaları], Kausen, Ernst. (Almanca)
* [http://homepages.fh-giessen.de/kausen/wordtexte/Turkische%20Wortgleichungen.doc Ernst Kausen, Türk dillerinde ortak sözcuklerin karşılaştırması] (Almanca)
* [http://users.pandora.be/orientaal/turkcestan.html Türkçe dilleri ile ilgili bağlantılar] (İngilizce)
* [http://dmoz.org/Science/Social_Sciences/Linguistics/Languages/Natural/Altaic/Turkic/ Türkçe dilleri ile ilgili bağlantılar (2)] (İngilizce)
* [http://www.haberx.com/turkiyenin_yuzde_90i_turkce_konusuyor(17,n,10282757,247).aspx Türkiye'de konuşulan diller] (Türkçe)

{{Türk konuları}}
{{Altay Dilleri}}
{{Türk dilleri}}

[[Kategori:Türk dilleri| ]]