Orhun Yazıtları sayfasının kaynağını görüntüle

{{Türk tarihi}}
[[Dosya:Kultigin Monument of Orkhon Inscriptions.jpeg|alt=Orhun Yazıtları Müzesinde bulunan Kültiğin Yazıtı, Karakurum, Moğolistan|thumb|Orhun Yazıtları'ndan olan [[Kül Tigin Yazıtı|Kültiğin Yazıtı]], Moğolistan'da [[Orhun Yazıtları Müzesi]]'nde ziyaretçilere sergilenmektedir.]]
'''Orhun Yazıtları''', '''Göktürk Yazıtları''' ya da '''Köktürk Yazıtları''', [[Türkler]]in bilinen ilk [[alfabe]]si olan [[Orhun alfabesi]] ile [[Göktürkler]] tarafından yazılmış yapıtlardır. Bu yazıtlar Türkçenin tarihsel süreçteki gramer yapısı ve bu yapının değişimiyle ilgili bilgiler verdiği gibi Türklerin devlet anlayışı ile yönetimi, kültürel öğeleri, komşuları ile soydaşlarıyla olan ilişkileri ve sosyal yaşantısıyla ilgili önemli bilgiler içermektedir.<ref name=":0">Erdem,KONUR,"[http://www.edebiyatvesanatakademisi.com/islamiyet-oncesi-donem/orhun-yazitlarinda-sosyal-ve-siyasi-mesajlar-21054.aspx ORHUN YAZITLARINDA SOSYAL VE SİYASİ MESAJLAR]",Edebiyat ve Sanat Akademisi</ref>

[[Bilge Kağan Yazıtı|Bilge Kağan]] ve [[Kül Tigin Yazıtı|Kül Tigin]] yazıtlarını [[Yollıg Tigin]] yazmıştır. Yollığ Tigin aynı zamanda Bilge Kağan'ın yeğenidir. Yazıtlarda bu abidelerin sonsuzluğa kadar kalması temennisi ile "Bengü Taşlar" denmiştir.

Yazıtlar, 1889 yılında [[Moğolistan]]’da [[Orhun Vadisi]]'nde bulunmuşlardır.<ref name="Ergin">Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. XVI-XXII ISBN 975-451-017-4</ref> Bu yazıtlar [[İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı|II. Göktürk Kağanlığı]]'na aittir. Yazılış tarihleri MS. [[8. yüzyıl]]ın başlarına dayanmaktadır. Yazıtlardan [[Kül Tigin Yazıtı]] [[732]] yılında, [[Bilge Kağan Yazıtı]] [[735]] yılında yazılmışlardır.<ref name="Ergin" />

1893 yılında<ref name="Ergin"/> [[Danimarka]]lı dilbilimci [[Vilhelm Ludwig Peter Thomsen|Vilhelm Thomsen]] tarafından, [[Rus]] [[Türkoloji|Türkolog]] [[Vasili Radlof]]’un da yardımıyla çözülmüş ve aynı yılın [[15 Aralık]] günü Danimarka Kraliyet Bilimler Akademisi'nde bilim dünyasına açıklanmıştır.

== Bulunması ve üzerinde yapılan incelemeler ==
[[Dosya:Bilge Tonyukuk - Orkhon Inscriptions.jpeg|alt= Göktürk alfabesi ile Türkçe yazılı olan Bilge Tonyukuk yazıtları Orhun Yazıtlarının bir parçasıdır|thumb|Göktürk alfabesi ile Türkçe yazılı olan Bilge Tonyukuk yazıtları Orhun Yazıtlarının bir parçasıdır]]
Orhun harfleriyle yazılan yazıtlardan 13. yüzyıl Moğol tarihçisi [[Alaaddin Ata Melik Cüveynî]], [[Tarih-i Cihan-güşa]] adlı yapıtında söz etmiştir. Çin kaynakları da yazıtların dikilişini bildirmekteydi. Yine de bu durum 18. ve 19. yüzyıllara kadar bilim dünyasının bilinmeyeni olarak kalmalarına engel olamadı. İlk olarak Rus çarı [[I. Petro]]'nun emriyle Sibirya'nın bitki örtüsünü incelemek için görevlendirilen bitki bilimci [[Daniel Gottlieb Messerschmidt]] ve kendisine rehber olarak verilen [[İsveç]]li tutsak subay [[Johan von Strahlenberg]], [[1721]] yılında Güney Sibirya'da, [[Yenisey Irmağı]]'nın yukarı mecrasında bu yazı ile yazılmış ve [[Kırgızlar]]a ait oldukları düşünülen mezar taşlarını içeren [[Talas-Yenisey Yazıtları|Yenisey Yazıtları]]'ndan bir tanesini keşfetti. Bir yıl sonra tutsaklığı son bulan Strahlenberg, İsveç'e dönüşünde bu inceleme ile ilgili izlenimlerini kitap hâline getirip [[1730]] yılında [[Stockholm]]'de yayınladı. Böylece Orhun Yazıtları bilim dünyasının dikkatini çekmiş oldu.

Bu gelişmeye rağmen Sibirya'ya araştırma amacı ile ilk bilimsel heyetler ancak 19. yüzyılın sonlarına doğru gönderilebilmiştir. Bu ilk heyetler 1887 ile 1888'de [[Finlandiya]]'dan Sibirya'ya gönderilen [[Finler|Fin]] araştırma heyetleri idi. Fin heyetlerinin bu bilimsel gezileri sonucu Yenisey mezar yazıtlarının kopyaları ilk kez olarak yayımlanmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| başlık    = Inscriptions de l'lènissèi, recuilles et publièes par la Sociètè finlandaise d'Archeologie  | basım    = 1889  | yer      = [[Helsingborg]]  | dil      = [[Fransızca]], [[Fince]] }}</ref> Aynı yıl Rus arkeologlarından [[Nikolay Mihailoviç Yadrintsev]] [[Moğolistan]]'da, [[Orhun Irmağı]] kıyılarında aynı yazı ile yazılmış çok daha büyük iki yazıt buldu. Yadrintsev'in Orhun Yazıtları adı verilen bu iki büyük yazıt ile ilgili eseri 1890 yılında yayımlandı.<ref>{{Kitap kaynağı| başlık    = Anciens caractères trouvès sur des pierres et des ornements au bor de l'Orkhon  | basım    = 1890  | yer      = [[St. Petersburg]]  | dil      = [[Fransızca]] }}</ref> Moğolistan'daki bu yeni keşif üzerine [[Axel Olai Heikel]] başkanlığında bir Fin araştırma heyeti Orhun Irmağı kıyılarına gitti. Fin heyetinin yaptığı bu bilimsel gezi sonunda Orhun Yazıtları'nın mükemmel kopyaları yayımlandı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Heikel  | ilk       = Axel Olai  | başlık    = Inscriptions de l'Orkhon  | basım    = 1892  | yayımcı  = Recuilles par l'expèdition finnoise 1890 et publièes par la Sociètè finno-ougrienne  | yer      = [[Helsingborg]] }}</ref>

Orhun Yazıtları aynı yıl [[Rusya Çarlığı|Rusya]]'da da yayınlandı. Bu ikinci yayın Vasili Radlof'un başkanlığında yapılan Rus bilim heyetinin gezisi sonucu ortaya çıkmıştı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Radlof  | ilk       = Wilhelm  | başlık    = Atlas der Altertümer der Mongolei  | basım    = [[St. Petersburg]]  | tarih    = 1892-1899  | dil      = [[Rusça]] }}</ref>

Orhun Yazıtları'nın Finlandiya'da yayınlanan atlası bu taşlardan birinin üzerinde bulunan [[Çince]] yazıtın okunabilen kısımlarının bir çevirisini de içeriyordu. Bu kısa Çince metin hiç şüphesiz bilinmeyen bir yazı ve dille yazılmış olan asıl metnin çeviri olamazdı; fakat bu Çince metin bu iki yazıttan birinin [[732]] yılında ölen bir Türk prensinin anısına dikilmiş olduğunu haber veriyordu. Böylece, bu yazıtların kimlere ait olduğu ve hangi dilde yazıldığı sorusunu cevaplamış oluyordu. Bu iki yazıt Türklerin atalarından kalma idi; bunlarda kullanılan dil de eski bir [[Türk lehçeleri|Türk lehçe]]sinden başka bir şey olamazdı.

Bu husus, ünlü Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen'in 15 Aralık 1893'te [[Kopenhag Bilimler Akademisi]]'nin bir toplantısında Orhun ve Yenisey yazıtlarında kullanılan "[[Runik yazı|runik]]" yazıyı çözümlediğini<ref name="Ergin"/> bilim dünyasına duyurduğu zaman hiçbir şüpheye yer bırakmayacak bir şekilde aydınlanmıştı. Thomsen'in eski Türk "runik" yazısının çözümü ile ilgili raporu çok geçmeden [[Danimarka Bilim ve Edebiyat Akademisi]] bülteninde yayımlandı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Thomsen  | ilk       = Vilhelm  | başlık    = Dèchiffrement des inscriptions de l'Orkhon et de l'lènissèi, Notice prèliminare  | basım    = 1893  | yayımcı  = Bulletin de l'Acadèmie Royale des Sciences et des Lettres de Danemark  | yer      = [[Kopenhag]]  | dil      = [[Fransızca]]  | sayfalar = 185-299 }}</ref>

Thomsen'in eski Türk "runik" yazısını çözümü bilim dünyasında, özellikle Türkologlar arasında büyük bir heyecan yaratmıştı. Vasili Radlof, daha 1894 Mart'ında Orhun Yazıtları üzerine hazırlayacağı eserinin ilk kısmı olan ''Erste Lieferung''<nowiki>'</nowiki>u yayımladı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Radlof  | ilk       = Wilhelm  | başlık    = Die Alttürkischen inschriften der Mongolei, Erste Lieferung  | basım    = 1894  | yer      = [[St. Petersburg]]  | dil      = [[Rusça]]  | bölüm    = I }}</ref> Bu eserin ikinci kısmı aynı yılın Mayıs ayında, üçüncü kısmı da 1895'te yayımlanmıştır. Orhun ve Yenisey yazıtlarının bu yayını acele ile hazırlanmış bir eser olduğundan okuma ve açıklama yanlışları ile doludur.

[[Dosya:Vilhelm-Thomsen 01.jpg|thumb|150px|right|Orhun alfabesini çözen Danimarkalı [[Dilbilimciler listesi|dilbilimci]] [[Vilhelm Thomsen]].]]

Radlof gibi aceleci davranmayan Thomsen ise iki büyük yazıtını yayınını 1896'da gerçekleştirmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Thomsen  | ilk       = Vilhelm  | başlık    = Inscriptions de l'Orkhon dèchiffrèes  | basım    = 1896  | yer      = [[Helsingborg]] }}</ref> Birinci kısımda eski Türk "runik" yazısı ile yazının sistemi "runik" harfli örneklerle ayrıntılı şekilde incelenmektedir.<ref>Thomsen, sy. 7-44</ref> Bu kısımda ayrıca eski Türk yazısının kökeni sorunu da ele alınmıştır.<ref>Thomsen, sy. 44-54</ref> Eserin ikinci kısmı eski Türk tarihi ile ilgili bir inceleme yazısı ile başlamakta<ref>Thomsen, sy. 57-96</ref>, bundan sonra da iki yazıtın yazı çevrimli metinleri ve Fransızca çevirileri verilmektedir.<ref>Thomsen, sy. 97-134</ref> Metin ve çevirileri, açıklama ve yazıtlarda geçen kelimelerin alfabetik dizini izler.<ref>Thomsen, sy. 135-211</ref> Thomsen'in yayını ayrıca Kül Tigin yazıtındaki Çince yazıtın Edward Harper Parker tarafından yapılmış İngilizce bir çevirisini de<ref>Thomsen, sy. 212-216</ref> içermektedir.<ref>Thomsen, Vilhelm, "The Deceased Köl Tegin's Tablet"</ref> Thomsen'in bu başarılı yayını kendisinden sonra Orhun Yazıtları üzerine çalışan bilginler tarafından da örnek alınmıştır.

Radlof, 1897'de yazıtları incelediği eserinin ikinci basımını yayımlamıştır<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Radlof  | ilk       = Vasili  | başlık    = Die Alttürkischen inschriften der Mongolei, Neue Folge  | basım    = 1897  | yer      = [[St. Petersburg]]  | dil      = [[Rusça]], [[Fransızca]]  | bölüm    = II }}</ref> Kül Tigin yazıtının Rusça bir yayını da 1899'da Platon Mihayloviç Melioranski tarafından yapılmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Melioranski  | ilk       = Platon Mihayloviç  | başlık    = Pamyatnik v çest Kyul Tegina  | basım    = 1899  | yer      = [[St. Petersburg]]  | dil      = [[Rusça]] | sayfalar = 1-114 }}</ref> Aynı yıl, Radlof yazıtların yeni basımının ikinci cildini yayımlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Radlof  | ilk       = Vasili  | başlık    = Die Alttürkischen inschriften der Mongolei, Zweite Folge  | basım    = 1899  | yer      = [[St. Petersburg]]  | dil      = [[Rusça]]  | bölüm    = II }}</ref> Radlof'un bu eseri F. Klementz tarafından Bain-Tsokto mevkiinde bulunan [[Tonyukuk]] yazıtının "runik" harfli metni ile yazı çevrimi ve Almanca çevirisini içerir.<ref>Radlof, sy. 1-27</ref> Bunları açıklamalar<ref>Radlof, sy. 28-85</ref> ve sözlük bölümleri izler.<ref>Radlof, sy. 86-115</ref> Bu eserin devamına ayrıca çok önemli iki inceleme yazısı da eklenmiştir. Bunlar [[Friedrich Hirth]]'in<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Hirth  | ilk       = Friedrich  | başlık    = Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 140 }}</ref> ve [[Wilhelm Barthold]]'un<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Barthold  | ilk       = Wilhelm  | başlık    = Dier alttürkischen Inschriften und die arabischen Quellen  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 29 }}</ref> deneyimlerinde oluşan incelemeleridir.

[[Türkiye]]'de Orhun Yazıtları ile ilgili ilk kitap 1924 yılında Türkolog [[Necip Asım Yazıksız|Necib Asım]] tarafından Osmanlı Türkçesi ile yazılmış ve ''Orhun Abideleri'' adıyla yayımlanmıştır.<ref>{{kitap kaynağı|ad=Necib Asım|başlık=Orhun Âbideleri|yıl=1924|yayıncı=Matbaa-i Âmire|yer=İstanbul|url=http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANEDE%20BULUNAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLAR/EHT/197106589%20ORHUN%20ABIDELERI%20%28EHT%29/197106589%20ORHUN%20ABIDELERI%20%28EHT%29.pdf|erişimtarihi=23 Nisan 2014|arşivurl=http://www.webcitation.org/6P3HVfxQ9|arşivtarihi=23 Nisan 2014|dil=Osmanlı Türkçesi}}</ref> Necib Asım bu kitabını Radlof ile Thomsen'in eserlerinden yararlanarak hazırlamıştır. [[Harf Devrimi (Türkiye)|Harf devrimi]]nden önce [[Osmanlı alfabesi]] ile yayımlanmış olan bu eserin bugün ise ancak tarihî değeri vardır.<ref name="tekin">Tekin, sy. 2</ref>

Orhun Yazıtları ile ilgili bir kitap Türkiye'de ikinci kez Hüseyin Namık Orkun tarafından yayımlanmıştır.<ref name="namık">{{Kitap kaynağı| son       = Orkun  | ilk       = Hüseyin Namık  | başlık    = Eski Türk Yazıtlar  | basım    = 1936  | yayımcı  = [[Türk Dil Kurumu|Türk Dil Kurumu Yayınları]], Devlet Basımevi  | yer      = [[İstanbul]]  | dil      = [[Türkçe]]  | bölüm    = I }}</ref> Dört cilt olarak yayımlanan bu eserin birinci cildi Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarına ayrılmıştır. Orkun, Thomsen'in yayınını örnek almış, onun daha sonradan yaptığı düzeltmeler ve [[Kâşgarlı Mahmud]]'un sözlüğünden yararlanmıştır. Orkun, Thomsen'in bazı okuyuşlarını düzeltmek istemiş ise de bu pek başarılı olamamış, Thomsen'in doğru okuduğu bazı kelimeleri de düzeltmek isterken yeni yanlışlar yapmıştır.<ref name="tekin"/>

[[Dosya:Radlof V.V..jpg|thumb|150px|right|Orhun yazısının okunuşu yarışına dahil olan, Türkolojiye büyük katkılar sunan ünlü bilim adamı [[Vasili Radlof]].]]

Orhun Yazıtları üzerinde [[Annemarie von Gabain]] de incelemelerde bulunmuş, 1941'de yayımlanan ünlü eski Türkçe dilbilgisi antolojisi kısmında Kül Tigin yazıtının metnini yayımlamıştır.<ref name="Annemarie">{{Kitap kaynağı| son       = von Gabain  | ilk       = Annemarie  | başlık    = Alttürkische Grammatik  | basım    = 1941  | yer      = [[Leipzig]]  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 147-157 }}</ref> Gabain, Kül Tigin yazıtının metnini hazırlarken Thomsen'in 1896'da yayımlanan ilk eserini esas almakla birlikte onun daha sonra yapmış olduğu düzeltmeleri de<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Thomsen  | ilk       = Vilhelm  | başlık    = Alttürkische Inschriften aus der Mongolei  | sayfalar    = 121-175  | bölüm    = Turcia }}</ref> göz önünde bulundurmuştur.

Orhun Yazıtları [[Gabain]]'den sonra Rus Türkolog [[Sergey Malov|Sergey Yefimoviç Malov]] tarafından yayımlanmıştır. Malov, 1951'de yayımlanan eserinde Kül Tigin ve Tonyukuk yazıtlarının "runik" harfli orijinal metinleri ile Kiril harfli yazı çevrimlerini ve Rusça çevirileri vermiştir.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Malov  | ilk       = Sergey Yefimoviç  | başlık    = Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti  | basım    = 1951  | yer      = [[Moskova]]  | dil      = [[Rusça]]  | sayfalar    = 17-73 }}</ref> Malov, 1959 yılında yayımlanan ikinci eserinde de Küli Çor ve Ongin yazıtları ile birlikte Bilge Kağan yazıtının Kül Tigin yazıtı ile ortak olmayan kısımlarının "runik" harfli metnini, yazı çevrimini ve Rusça çevirisini vermiştir. Malov, Orhun Yazıtları'nın yayınında Thomsen'in ve Radlof'un yayınlarından yararlanmış ve bazı düzeltmeler yapmıştır.

Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının ilk yayınlarından sonra yazıtların türlü yerlerinde farklı okunan ve anlaşılan veya anlaşılmayıp bırakılan kelime ve ibareler üzerine türlü araştırmacılar tarafından incelemeler yayımlanmıştır. Orhun Yazıtları'nın dili üzerine bir gramer denemesi daha Radlof tarafından yapılmıştı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Radlof  | ilk       = Vasili  | başlık    = Materalien zum Verständiss der Morphologie des alttürkischen Dailektes, Dritte Lieferung  | basım    = 1895  | yer      = [[St. Petersburg]]  | dil      = [[Rusça]]  | sayfalar    = 388-422  | bölüm    = III }}</ref> Thomsen'in yayını da gramerle ilgili notlarla<ref>Thomsen, sy. 135-198</ref> gramer ve kelime dizinleri içermektedir.<ref>Thomsen, sy. 199-211</ref> Ancak Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının ilk grameri yine Radlof tarafından hazırlanmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Radlof  | ilk       = Vasili  | başlık    = Grammatische Skizze der alttürkischen Sprache, Neue Folge  | basım    = 1897  | yer      = [[St. Petersburg]]  | dil      = [[Rusça]]  | sayfalar    = 1-129 }}</ref>

Orhun Yazıtları'nın belirli bazı kısımları ile ilgili düzeltme denemeleri de Wilhelm Bang tarafından yapılmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Bang  | ilk       = Wilhelm  | başlık    = Über die köktürkische Inschrift auf der Südseite des Kül-tägin-Denkmals  | basım    = 1896  | yer      = [[Leipzig]]  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    =  }}</ref><ref>{{Kitap kaynağı| son       = Bang  | ilk       = Wilhelm  | başlık    = Zu den köktürkischen Inschriften der Mongolei  | dil      = [[Almanca]] }}</ref><ref>{{Kitap kaynağı| son       = Bang  | ilk       = Wilhelm  | başlık    = T'oung Pao  | basım    = 1896  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 325-348 }}</ref><ref>{{Kitap kaynağı| son       = Bang  | ilk       = Wilhelm  | başlık    = Zür köktürkischen Inschrift IE  | basım    = 1896  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 611 }}</ref><ref>{{Kitap kaynağı| son       = Bang  | ilk       = Wilhelm  | başlık    = Köktürkisches  | basım    = 1897  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 198-200 }}</ref><ref>{{Kitap kaynağı| son       = Bang  | ilk       = Wilhelm  | başlık    = Zu den köktürkischen Inschriften  | basım    = 1898  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 117-141 }}</ref>

20. yüzyıl başında Karl Foy, [[Orhun Türkçesi]]'nde kelimenin kök hecesindeki ''ä,e'' ve ''ı'' ünlüleri ve bunların ayırımı ile ilgili önemli bir araştırma yayımlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Foy  | ilk       = Karl  | başlık    = Türkische Vokalstudien  | basım    = 1900  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 180-215 }}</ref> 1913'te Thomsen, Yenisey Yazıtları'nda geçen ve ses değeri daha önce bilinmeyen bir "runik" harf (kapali '''ė''' ünlüsünü gösteren işaret) üzerine olan makalesini yayımladı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Thomsen  | ilk       = Vilhelm  | başlık    = Une lettre mèconnue des inscriptions de l'Iènissèi  | yayımcı  = JSFOu 30  | dil      = [[Fransızca]]  | sayfalar    = 9 }}</ref> Thomsen'in bu makalesini yazıtların türlü yerlerinde düzeltmeler yaptığı eseri izledi.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Thomsen  | ilk       = Vilhelm  | başlık    = Turcica, ètudes concernant l'interprètation des incriptions tuques de la Mongolie et de la Sibèrie  | basım    = 1916  | yayımcı  = Helsingforgs  | dil      = [[Fransızca]]  | sayfalar    = 1916 }}</ref>

1932'de Martti Räsänen Türkçede ünlü uyumunun tarihsel gelişimi ile ilgili bir makale yayımlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Räsänen  | ilk       = Martti   | başlık    = Beitrage zur Frage der türkischen Vokalharmonie  | basım    = 1932  | yer      = [[Helsinki]]  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 45 }}</ref> Räsänen bu makalesinde Orhun Türçesi'nde 3. kişi iyelik ekinin sadece ''-i/-si'' olduğu görüşünü destekleyen kanıtlar göstermiştir. Ancak bu görüş yeni değildi ve otuz yıl önce Radlof tarafından ileri sürülmüştü. Radlof, 3. kişi iyelik ekinden sonra gelen belirli nesne ekinin yazıtlarda daima N<sup>2</sup> (ince n) harfi ile yazılmış olduğuna bakarak bu görüşü savunmuştu.<ref>Neue Folge, sy. 9</ref>

1936'da Türk dilinin gramer yapısı üzerine son derece önemli bir araştırma, Kaare Grønbech'in doktora tezi yayımlandı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Grønbech  | ilk       = Kaare  | başlık    = Der türksiche Sprachbau  | basım    = 1936  | yer      = [[Kopenhag]]  | dil      = [[Almanca]] }}</ref> Bu eserde Orhun Türkçesi ile ilgili pek çok sorun tartışılmış ve açıklığa kavuşturulmuştur.<ref name="tekin"/>

1939'da Macar Türkolog Julius Nèmeth, Türk dilinde kapalı ''e'' (ė) sorunu üzerine önemli bir araştırma yayımladı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Nèmeth  | ilk       = Julius  | başlık    = Zur Kenntnis des gechlossenen e im Türkischen  | basım    = 1939  | yer      = [[Budapeşte]] & [[Leipzig]]  | dil      = [[Almanca]], [[Macarca]]  | sayfalar    = 515-531  | bölüm    = I }}</ref> İki yıl sonra Eski Türkçenin ilk grameri Annamarie von Gabain tarafından yayımlandı.<ref name="Annemarie"/>

1941'de Hüseyin Namık Orkun, Orhun ve Yenisey yazıtlarının sözlüğünü yayımlamıştır.<ref name="namık"/> Aynı yıl Nèmeth, Orhun Yazıtları'nda geçen ve pek iyi anlaşılmayan iki cümleyi açıklayan bir makale yayımlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Nèmeth  | ilk       = Julius  | başlık    = Zur Erklärung der Orhon-inschirften  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 35-45 }}</ref>

1947'de Martti Räsänen, Bilge Kağan yazıtının batı yüzündeki son parçayı yeniden incelemiş ve yorumlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Räsänen  | ilk       = Martti  | başlık    = Renegbogen-Himmeslbrücke  | basım    = 1947  | yayımcı  = Studia Orientalia  | yer      = Helsingforgs  | dil      = [[Fince]], [[Almanca]]  | sayfalar    = 311 }}</ref> İki yıl sonra, Orhun Türkçesi'nin kısa fakat ilginç bir [[fonoloji]]sini [[Ahmet Cevat Emre]] yayımlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Emre  | ilk       = Ahmet Cevat  | başlık    = Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri  | basım    = 1949  | yayımcı  = Fonetik  | yer      = [[İstanbul]]  | dil      = [[Türkçe]]  | sayfalar    = 25-55  | bölüm    = I }}</ref>

1950'de [[Gabain]] Eski Türkçedeki bazı yer zarfları ile ilgili bir araştırma yayımlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = von Gabain  | ilk       = Annemarie  | başlık    = Über Ortsbezeichnungen im Alttürkischen  | basım    = 1950  | yayımcı  = Studia Orientalia  | yer      = [[Helsinki]]  | dil      = [[Fince]], [[Almanca]] }}</ref> Bundan iki yıl sonra, Eski Türkçede ünlü uyumu sorununu ele alan iki araştırma daha Gabain ve Alessio Bombaci tarafından yayımlandı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = von Gabain    | ilk       = Annemarie  | başlık    = Zur Geschichte der türkischen Vokalharmonie  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 105-11 }}</ref><ref>{{Kitap kaynağı| son       = Bombaci  | ilk       = Alessio  | başlık    = Probleme der histrischen Lautlehre der türkischen Sprache  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 89-105 }}</ref>

[[Gabain]], 1955'te Eski Türkçede tarihlendirme sistemi üzerine bir araştırma yayımladı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = von Gabain  | ilk       = Annemarie  | başlık    = Alttürkische Datierungsformen  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 191-303 }}</ref> Ertesi yıl Ahmet Temir'in Eski Türkçedeki bağlama edatları ile ilgili bir makalesi yayımlandı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Temir  | ilk       = Ahmet  | başlık    = Die Konjuktionen und Satzeinleitungen im Alttürkischen  | basım    = 1956  | yayımcı = Oriens  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 41-85, 233-280 }}</ref> 1957'de [[Osman Nedim Tuna]], Orhun Yazıtları'nda uygulanan bazı yazım kuralları ile ilgili bir araştırma yayımladı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Tuna  | ilk       = Osman Nedim  | başlık    = Bazı imlâ gelenekleri  | basım    = 1957  | dil      = [[Türkçe]]  | sayfalar    = 41-81 }}</ref> Aynı araştırmacının 1960'ta iki makalesi daha yayımlandı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Tuna  | ilk       = Osman Nedim  | başlık    = Köktürk Yazıtları'ndaki 'ölüm' kavramı ile ilgili kelimeler ve 'kergek bol-' deyiminini izahı  | basım    = 1960  | yayımcı  = [[Türk Dil Kurumu|Bilimsel Bildiriler]]  | yer      = [[İstanbul]]  | dil      = [[Türkçe]] }}</ref><ref>{{Kitap kaynağı| son       = Tuna  | ilk       = Osman Nedim  | başlık    = öktürk yazılı belgelerinde ve Uyguca'da uzun vokaller  | basım    = 1960  | yayımcı  = [[Türk Dil Kurumu|Bilimsel Bildiriler]]  | yer      = [[İstanbul]]  | dil      = [[Türkçe]]  | sayfalar    = 213-282 }}</ref>

1959'da Gabain Eski Türkçenin bir gramer özetini yayımlamıştı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = von Gabain  | ilk       = Annemarie  | başlık    = Das Altürkische  | basım    = 1959  | yayımcı  = Philologiae Turcicae Fundamenta  | yer      = [[Wiesbaden]]  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 24-45 }}</ref> Ertesi yıl Vladimir Mihailoviç Nasilov'un Orhun ve Yenisey kitabelerinin grameri yayımlandı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Nasilov  | ilk       = Vladimir Mihailoviç  | başlık    = Yazık orḫono-yeniseyskiḫ pamyatnikov  | basım    = 1960  | yer      = [[Moskova]]  | dil      = [[Rusça]] }}</ref> Nasilov, [[Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği|SSCB]] dışında bu konuda yayımlanmış olan eserleri dikkate almamış, bu nedenler de daha sonra düzeltilmiş olan bazı eski okuma yanlışları bu gramere yanlış haliyle girmiştir.<ref name="tekin"/>

1963'te [[Omeljan Pritsak]], Orhun Türkçesi üzerine bir araştırma yayımlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Pritsak  | ilk       = Omeljan  | başlık    = Das Alttürkische, Handbuch der Orientalisk, Fünfter Band: Altaistik, Erster Abschnitt: Tukologie  | basım    = 1963  | yer      = [[Leiden]]/[[Köln]]  | dil      = [[Almanca]]  | sayfalar    = 27-52 }}</ref>

1968'de Pritsak'ın bir diğer araştırması olan "Orhun Türkçesi Grameri" yayımlanmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Pritsak  | ilk       = Omeljan  | başlık    = A Grammar of Orkhon Turkic  | basım    = 1968 | yayımcı  = Indiana University Publications | dil      = [[Almanca]]  | bölüm    = Uralic and Altaic series }}</ref> Eser beş yazıtın yazı çevrimli metinleri ve İngilizce çevirileri ile yazıtlarda geçen kelimelerin analitik bir sözlüğünü içermekteydi.

1970'te Muharrem Ergin'in ''Orhun Abideleri'' isimli eseri yayımlanmıştır. Bu eser, Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarının metinleri ve Türkçe çevirileri ile küçük bir sözlüğü içermekteydi.

Joseph Matuz, 1972'de Çek ve Moğol arkeologların 1958 yılında Kül Tigin yazıtında yaptıkları bilimsel araştırmalarda buldukları Kül Tigin yazıtından kopmuş parçalarla yazıta ait mermer kaplumbağa heykeli üzerindeki sekiz kelimelik yazıtı yayımladı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Matuz  | ilk       = Joseph  | başlık    = Trois fragmens inconnues de l'Orkhon  | basım    = 1972  | dil      = [[Fransızca]]  | sayfalar    = 22-54  | bölüm    = Turcica IV }}</ref> Matuz'un yayımladığı parçalardan birinin üstünde b(i)t(i)d(i)m(i)z "yazdık" kelimesi okunmaktadır. Bu kelime, Matuz'un tespit ettiği gibi, Kül Tigin yazıtının güneybatı kenarındaki ''...t(a)ş bit(i)d(i)m yoll(u)g tig(i)n'' ibaresinden sonra gelmelidir.

Bunun altındaki lg<sup>2</sup>n<sup>2</sup>:b<sup>2</sup> harfleri ise aynı yazıtın güney yüzünün sonuna aittir: ''Bu bit(i)g bit(i)gme (a)tısi yol(lu)g t<sup>2</sup>[ig(i)n b<sup>2</sup>]'' ... Sonuncu harf ''b<sup>2</sup>'' ile başlayan kelimede, b[it(i)d(i)m] "yazdım" kelimesidir.

İkinci parçada üst satırda ''r<sup>2</sup>I:b<sup>1</sup>Ul<sup>1</sup>çA'' harfleri okunmaktadır. Bu harf dizisi yazıtın yine güneybatı kenarındaki ''b(e)g(im) tig(i)n yüg(e)rü t(e)ñ...'' ibaresinin devamı olacaktır: ''t(e)ñ[ri bolça]''...

1974 yılında Norveçli Türkolog Even Hovdhausen, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının orta kısımlarındaki ufak fakat önemli farklarla yazım yanlışlarını inceleyen bir araştırma yayımladı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Hovdhausen  | ilk       = Even  | başlık    = The relationship between the two Orkhon inscriptions  | basım    = 1974  | yayımcı  = Acta Orientalia  | yer      = [[Kopenhag]]  | dil      = [[İngilizce]]  | sayfalar    = 52-82 }}</ref> Aynı yıl Fransız Türkolog [[Louis Bazin]]'in [[12 Hayvanlı Türk Takvimi]] üzerine 800 sayfalık ünlü araştırması yayımlandı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Bazin  | ilk       = Louis  | başlık    = Le calendrier turcs anciens et medievaux  | basım    = 1974  | yayımcı  = Service de Reproduction des Theses Universite de Lille  | yer      = [[Lille]]  | dil      = [[Fransızca]]  | sayfalar    = 800 }}</ref> Bazin, profesörlük tezi olan bu derin araştırmasında Orhun Yazıtları'nın yazılış ve dikiliş tarihleri ile Kül Tigin'in ve Bilge Kağan'ın ölüm ve cenaze törenlerinin tarihlerini de tam olarak saptamayı başarmıştır.

1980 yılında Sovyet Türkolog Andrey Nikolayeviç Kononov'un Orhun Yazıtları ile "runik" harfli bütün eski Türk yazıtlarının grameri yayımlandı.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Kononov  | ilk       = Andrey Nikolayeviç  | başlık    = Grammatika yazıka tyurkskiḫ runiçeskiḫ pamyatnikov  | basım    = 1980  | yer      = [[Leningrad]]  | dil      = [[Rusça]]  | sayfalar    = 255  | bölüm    =  }}</ref> Kononov, bu eserinde Orhun Yazıtları üzerine yalnız SSCB'de değil SSCB dışında yapılmış araştırmaları da dikkate almıştır.

1983'te Osman Fikri Sertkaya, Kül Tigin ve Küli Çor yazıtlarında sık sık geçen ''oplayu teg-'' deyimi üzerine küçük fakat ilginç bir makale yayımlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı| son       = Sertkaya  | ilk       = Osman Fikri  | başlık    = Göktürk tarihinin meseleleri: Köl Tigin ve Köl-İç-Çor kitabelerinde geçen 'oplayu tegmek' deyimi üzerine  | basım    = 1983  | yayımcı  = Journal of Turkish Studies  | dil      = [[Türkçe]]  | sayfalar    = 369-375 }}</ref>

Ayrıca tarihçi [[Kazım Mirşan]] da yaptığı araştırmalarla yazıtların okunamayan bazı bölümlerini okumuş ve 1990'lı yıllarda yayınlamıştır. Kendisi yirmiden fazla Türk lehçesini konuşabildiği için birçok uzmanın yaptığı bazı çeviri hatalarını da düzeltebilmiştir.

== Yazıtlar ==
Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları Moğolistan'daki Orhun Irmağı'nın eski yatağı yakınlarında, Koço Çaydam gölünün civarındadır. Yazıtlar arasındaki uzaklık 1 kilometre kadardır. Matematik koordinatları 47<sup>o</sup> kuzey enlemi  ve 102<sup>o</sup>  doğu boylamıdır.(47°33'51"N, 102°49'55"E)<ref>https://www.facebook.com/ProfDrAhmetTasagil/photos/a.1466879216663054.1073741828.1466853243332318/1538746872809621/?type=3&theater</ref>

Orhun Yazıtları <ref>[http://en.calameo.com/books/00233386312632f52c759 Orhun Yazıtları NTVtarih - 2012]</ref> bir hitap metni özelliğindedir. <nowiki>"</nowiki>''Hem maddi bakımdan, hem manevi bakımdan bu yazıtlar birer abidedirler.(…) Kül Tigin abidesi, kağan olmasında ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede rol oynamış bulunan kahraman kardeşine karşı [[Bilge Kağan]]’ın duyduğu minnet duygularının ve kendisini sanatkârane bir vecd ve coşkunluğun içine atan müthiş teessürün edebî bir ifadesidir.''<nowiki>"</nowiki><ref name="Ergin"/>

Metinlerin dili olan Türkçe kısımların dışında, Çince çevirisi de vardır. [[Bilge Kağan Yazıtı|Bilge Kağan yazıtı]], Bilge Kağan'ın ölümünden bir yıl sonra oğlu [[Tenri Kağan]] tarafından yaptırılmıştır. Yazıtta Bilge Kağan ve yeğeni Yolluğ Tigin'in sözleri yer almaktadır. Bilge Kağan yazıtı hem devrilmiş, hem de parçalanmıştır. O yüzden tahribat ve silinti Bilge Kağan yazıtında çok fazladır. Bu yazıtın etrafında yine türbe enkazı ve heykeller bulunmaktadır.

=== Kül Tigin yazıtı ===
{{ana|Kül Tigin Yazıtı}}
Kül Tigin yazıtı düşük nitelikli kireç taşı ya da mermerden yapılmış dört yüzlü tek parça büyük bir taştır. Taşın yüksekliği 3.75 metredir. Taşın doğu ve batı yüzleri dipte 1.32 metre, üstte ise 1.22 metre genişliğindedir. Yazıtın kuzey ve güney yüzlerinin eni de 46 ile 44 santimetredir.

Kül Tigin yazıtının bütün yüzleri 2.75 metre boyunda yazıtlarla kaplıdır. Batı yüzünde uzun bir Çince yazıt vardır. Yazıtın diğer yüzleri baştan başa Türkçe yazıtlarla doludur. Yazıtın doğu yüzünde 40 satır, güney ve kuzey yüzlerinde de 13'er satır vardır. Ayrıca, yazıtın kuzey ve doğu, güney ve doğu yüzleri ile güney ve batı yüzleri arasındaki kenar kısımlarında da küçük yazıtlar bulunmaktadır. Türkçe küçük bir yazıt da yazıtın batı yüzüne kazınmıştır.<ref>[http://en.calameo.com/books/002333863f51f56620d63 Kültigin Anıtı Aslı ve Çeviri Metinler]</ref>

Altın kaplumbağa heykeli biçimindeki mermer kaidesi üzerine de 8 satırlık, fakat 7-8 kelimesi okunabilen küçük bir yazıt yontulmuştur.

Bu yazıt, ''koṅ yılka yiti yigirmike'' yani "koyun yılının onyedisine" denk gelen 27 Şubat 731 tarihinde ölen Kül Tigin'in anısına dikilmiştir. Kül Tigin'in cenaze töreni ''tokuzunç ay yeti otuzka'' yani "dokuzuncu ayın yirmiyedisine" denk gelen 1 Kasım 731'de yapılmıştır. Batı yüzündeki Çince yazıt 1 Ağustos 732 tarihinde, Türkçe yazıtlar ise bundan yirmi gün sonra yani 21 Ağustos 732 tarihinde tamamlanmıştır. Buna göre yazıtın dikiliş tarihi de 21 Ağustos 732'dir.<ref>Bazin, 1974, sy. 244</ref>

=== Bilge Kağan yazıtı ===
{{ana|Bilge Kağan Yazıtı}}
[[Dosya:Gok turk Epigraph Copy in Gazi University Ankara.jpg|thumb|right|250px|Bilge Kağan yazıtının [[Gazi Üniversitesi]]'nin bahçesinde bulunan bir kopyası.]] 
Bilge Kağan yazıtı Kül Tigin yazıtından birkaç santimetre daha yüksektir. Ancak, bu yazıt Kül Tigin yazıtına göre daha kötü durumdadır. Yazıtın doğu yüzünde 41 satırlık, çok daha dar olan kuzey ve güney yüzlerinde ise 15'er satırlık Türkçe yazıt bulunmaktadır. Bilge Kağan yazıtının batı yüzünde de Kül Tigin yazıtında olduğu gibi, Çince bir yazıt vardır. Ancak bu yazıt büyük ölçüde tahribata uğradığından çok az kısmı okunabilmiştir.

Bilge Kağan yazıtının kuzey yüzündeki yazıt son 7 satırı dışında Kül Tigin yazıtının güney yüzündeki ile birebir aynıdır. Yazıtın doğu yüzündeki 2. ve 24. satırlar da ufak farklarla Kül Tigin yazıtının doğu yüzündeki 1. ve 30. satırlarla aynıdır.

Bu yazıt, ''ıt yıl onunç ay altı otuzka'' yani "köpek yılının onuncu ayının yirmialtısında" ölen hükümdar Bilge Kağan anısına dikilmiştir. Bilge Kağan'ın ölüm tarihi Bazin'in hesaplamalarına göre 25 Kasım 734'tür. Bilge Kağan'ın cenaze töreni yine yazıta göre ''laģzin yıl bişinç ay yiti otuzka'' yani "domuz yılının beşinci aynın yirmiyedisine" denk gelen 22 Haziran 735'te yapılmıştır. Bazin, yazıtın batı yüzündeki Çince yazıtın 19 Ağustos 735 tarihinde yazıldığından ve Türkçe yazıtların otuzdört günde tamamlandığından hareketle Bilge Kağan yazıtının 20 Eylül 735 tarihinde dikilmiş olduğunu tespit etmiştir.<ref>Bazin, 1974, sy. 248</ref>

Bilge Kağan yazıtı, Bilge Kağan'ın küçük oğlu Tenri Kağan tarafından diktirilmiştir.

Bilge Kağan yazıtında yer alan ve yazıtların en ünlü kısmı:

{{quote|Türk Oğuz Beyleri, işitin! Üstte gök çökmedikçe, altta yer denizi delinmedikçe, ilini töreni kim bozabilir?
Ey Türk ulusu! Kendine dön. Seni yükseltmiş Bilge Kağanı'na, özgür ve bağımsız ülkene karşı hata ettin, kötü duruma düşürdün.
Ulusun adı, sanı yok olmasın diye, Türk ulusu için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Kardeşim Kül Tigin ve iki Şad ile ölesiye, bitesiye çalıştım...|Bilge Kağan yazıtından}}

=== Tonyukuk yazıtı ===
{{ana|Tonyukuk Yazıtı}}
Tonyukuk yazıtı 731 yılında yazılıp dikilmiş olan Orhun Yazıtları'nın ilkidir. Bilge Kağan yazıtı ile Kül Tigin yazıtının doğusunda yer alır.

Dört yönlü iki taş üzerinde yazılmıştır. Birinci taş üzerinde batı ve doğu yüzlerinde 7'şer, güney yüzünde 10, kuzey yüzünde ise 11 satır olmak üzere toplam 35 satır yer almaktadır. İkinci taşın ise batı yüzünde 9, doğu yüzünde 8, güney yüzünde 6 ve kuzey yüzünde 4 olmak üzere toplam 27 satır vardır. İki taşın toplam satır sayısı 62'yi bulmaktadır. Yazıtı, Bilge Kağan dönemine kadar başkomutanlık ve vezirlik yapmış olan [[Tonyukuk]] dikmiştir. Metnin yazarı da yine Tonyukuk'tur.

[[Dosya:Tonyukuk Inscription.png|thumb|center|750px|Tonyukuk yazıtının sanal ortama geçirilmiş hali.]]

== Yazıtların yazıcısı ==
Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının yazıcısı Kül Tigin'in yeğeni Yolluğ Tigin'dir. Eski Türkçede yeğenin karşılığı olan ''atı'' bugün yalnızca Sarı Uyguca'da ati, hati şekillerinde yaşamakta olup "çocuk, torun" anlamlarına gelmektedir.<ref>Lessing 1960, sy. 8</ref><ref>Tenişev 1976, sy. 180</ref>

Kül Tigin yazıtının güneydoğu ve güneybatı kenarlarındaki yazıtlarla Bilge Kağan yazıtının güneybatı kenarındaki kısa yazıt Yolluğ Tigin'in sözleridir. Kül Tigin yazıtının güney yüzündeki son cümle de yine Yolluğ Tigin'e aittir.

Kül Tigin yazıtının doğu, güney, kuzey yüzleri ile kuzeydoğu kenarındaki yazıtlar ve Çince yazıtının bulunduğu batı yüzündeki iki satırlık Türkçe yazıt Bilge Kağan'ın ağzından yazılmıştır. Bilge Kağan yazıtının büyük kısmı da onun ağzından olmakla birlikte, yazıtın güney yüzündeki 10. satırın altıncı kelimesinde sonra yazıtı diktiren Tenri Kağan konuşmaktadır. Yazıtın Çince yazıtının bulunduğu batı yüzünün üst kısmındaki lirik yazıt da yine Tenri Kağan'ın ağzındandır.

Yolluğ Tigin, Kül Tigin yazıtını yirmi günde, Bilge Kağan yazıtını da otuz günde yazmıştır.

== Orhun Abideleri'nde Binicilik ==
Moğollar ve Türkler, Hunlar zamanından beri gerçek anlamda binicilikte usta halklar olarak ün yapmışlardır. Önemli dil belgesi olarak kabul edilen Orhun Yazıtlarında, eğer yaya olarak gidilmek mecburiyetinde olunsaydı o zaman biz bunu büyük bir yoksulluğun işareti olarak kabul edecektik.<ref name=":0" />

== Orhun Abideleri'nde Sosyal Devlet Anlayışı ==
Yazıtlara baktığımızda; Köktürklerde sosyal devlet anlayışının,devrine göre oldukça ileri düzeyde olduğunu görmekteyiz.Yazıtların birçok bölümünde,devletin;fakir,yoksul ve aç milleti,zengin hâle getirip,karnını doyurduğundan,hatta çıplak kişilerin,giydirildiğinden,bahsedilir.Bu mesajların verildiği yerlerde,Türk milletinin,önceki yoksul dönemleri ile şimdiki zengin ve kalkınmış milletin de, mukayesesi yapılır.<ref name=":0" />

== Eski Türk runik yazısı ==
{{ana|Orhun alfabesi}}
Orhun Yazıtları'nda kullanılan Türklerin milli alfabesi olan eski Türk "runik" yazısı 38 harf veya işaretten oluşur. Bu harflerin dört tanesi ünlü işaretlerdir. Her ünlü işareti Türkçenin 8 temel ünlüsünden ikisini yazmakta kullanılır. Başka bir deyişle, eski Türk runik yazısında ''a/e'' için bir harf, ''o/u'' için bir harf ve ''ö/ü'' için de bir harf vardır.

Geri kalan 34 işaretin 20 tanesi ''b, d, g, k, l, n, r, s, t'' ve ''y'' ünsüzleriyle çifte harflerdir. Diğer bir deyişle eski Türk runik yazısında bu ünsüzlerin her biri için biri kalın öbürü de ince olmak üzere ikişer harf vardır. Kalın ünsüz işaretleri kalın ünlülü kelimelerin, ince ünsüz işaretleri de ince ünlülü kelimelerin yazımında kullanılır.

=== Yazıtlarda uygulanan yazım kuralları ===
Orhun Yazıtları'nda uygulanan yazı sistemi, hece yazısı ile alfabetik sistemin bir karışımı gibidir. Ünlü işaretlerinin kullanılışı sınırlı olup belirli yazım kurallarına bağlıdır. Ünsüz işaretleri de çoğu kez ünlü ile başlayıp ilgili ünsüzle sona eren heceleri veya ses gruplarını gösterir. Belirli bazı durumlarda ise ünsüz işaretleri yalnızca ünlü veya ünsüz çifti değerindedir.

=== Yazıtlardan örnekler ===
Orhun Yazıtları'nın okunuşunda bilim adamları arasında bazı okuma farkları söz konusudur. Bunlar yazıtın metinlerinin bütününe dair değil, bazı sözlerin okunuşuna dairdir. Bu sebeple aşağıda iki farklı okuma tipinden örnekler verilmiştir.

Yazıtlarda sözler arasına "iki nokta" (:) konulmuştur. Aşağıdaki metinlerin asıllarında da bu noktalar belirtilmiştir.

{| class="prettytable"
! width="380" | Eski Türkçe
! width="380" | Türkiye Türkçesi
|-
|teŋri : yarlıkadukin : üçün : özüm : kuutum : bar : üçün : kagan : olurtum : kagan : olurup : yok : çıgań : bodunug : koop : kuubratdım : çıgań : bodunug : bay : kıltım<ref name="talat">Talât Tekin, Orhon Yazıtları</ref>||Tanrı lütufkâr olduğu için, benim (de) talihim olduğu için, hakan (olarak tahta) oturdum. Tahta oturup yoksul (ve) fakir halkı hep derleyip topladım: Fakir halkı zengin yaptım.<ref name="talat"/>
 |-
|üze kök : teŋri ; asra : yagız : yer : kılıntukda : ekin ara : kişi oglı : kılınmış : kişi : oglınta : üze : eçüm apam : bumın kagan : iştemi kagan : olurmış<ref name="talat"/>||Üstte mavi gök (yüzü) altta (da) yağız yer yaratıldığında, ikisinin arasında insan oğulları yaratılmış. İnsan oğullarının üzerine (de) atalarım dedelerim Bumın Hakan (ve) İştemi Hakan (hükümdar olarak) tahta oturmuş.<ref name="talat"/>
|-
|Üze teŋri basmasar asra yir telinmeser Türk bodun iliŋin törüŋün kim artatı udaçı erti<ref name="ergin2">(Bilge Kağan Yazıtı - Doğu Yüzü) Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. 40-41 ISBN 975-451-017-4</ref>||Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini, töreni kim bozabilecekti?<ref name="ergin2"/>
|-
|Bunça törüg kazganıp inim Kül Tigin özi ança kergek boldı. Kaŋım kagan uçdukda inim Kül Tigin yiti yaşda kaltı.<ref name="ergin3">(Kül Tigin Yazıtı - Doğu Yüzü) Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. 18-19 ISBN 975-451-017-4</ref>||Bunca töreyi kazanıp küçük kardeşim Kül Tigin kendisi öylece vefat etti. Babam kağan uçtuğunda küçük kardeşim Kül Tigin yedi yaşında kaldı.<ref name="ergin3"/>
|}

Türklerin İslam dinini kabul etmesinden önce yazılan Orhun Yazıtları, muhteva olarak [[Türk tarihi]] ve [[Türk kültürü|kültürü]] bakımından önemlidir. Yazıtlarda; Türklerin yabancıların siyasetine alet olduğu zamanlarda bozulduğu, devlet kademelerinde bilgili ve ehil olmayan kadronun iş başına getirildiği zaman yönetim düzeneğinin iyi çalışmayıp, ahalide hoşnutsuzluk görüldüğü, yabancı kültürünün Türk birliğini zedeleyip, kişiliğini kaybettirdiği, konuşma sanatına uygun bir anlatımla verilmiştir. Türk milletinin en zor şartlarda bile içinden kuvvetli şahsiyetler çıkıp, ülkeyi kurtarıp, devleti yeniden kurup, güçlendirdiği anlatılan abidelerde; devlet deneyimi yanında Türklük, bağımsızlık fikrine yer verilmiştir. Ayrıca bu yazıtlar, kağanların ulusa hesap vermesidir.

[[Dosya:Göktürk-orhun.svg|thumb|600px|center|<nowiki>"</nowiki>''Türk Oğuz beyleri, milleti, işitin! Üstte gök çökmedikçe, altta yer delinmedikçe Türk milleti, ilini töreni kim bozabilecek idi?''<nowiki>"</nowiki>]]

== Yankılar ==
[[Dosya:5 manat rev.jpg|300px|thumb|right|5 manatın arka yüzünde Orhun harfleri yer almaktadır.]]

Orhun Yazıtları’nın bulunmasının ardından yazıtlar yorumlanmaya başlamış ve 1896’da Vilhelm Thomsen yazıtları <nowiki>"</nowiki>''Muhammed dünyasının soluğunun henüz ulaşmadığı Türk dili ve edebiyatının en eski anıtları''<nowiki>"</nowiki> olarak tanımlamıştır.<ref>Thomsen, sy. 145</ref> Ardından kıyılarında tarih öncesi bir Türk halkının yaşadığı, eskiden var olmuş bir Orta Asya denizi varsayımını ortaya atmış olup, Mazarine Kitaplığı'nda başkan yardımcılığı yapan Fransız edebiyatçı [[Léon Cahun]], Orhun Yazıtları'nı eski Türklerin yüceltilmesinde kullanılan formüllerin ilk defa ortaya çıktığı, Türk tarihçilerine [[Türk Tarih Tezi]]'ni hazırlamalarında ilham kaynağı olan, dahası bugünkü [[ortaöğretim]] ders kitaplarında rastlanılan<ref>Etienne Copeaux. Tarih Ders Kitaplarında (1931-1993) "[[Türk Tarih Tezi]]'nden [[Türk-İslam sentezi]]ne". Tarih Vakfı Yurt Yayınları. 2. Baskı. İstanbul, 2000</ref> söyleme son derece benzer Asya tarihine giriş adlı kitabını yayınlamıştır.<ref>L. Cahun, Introduction a l’historie de l’Asie. Turcs et Mongols des origines a 1405, Paris, 1896.</ref>

[[Azerbaycan]]'ın para birimi olan [[manat]]ın arka yüzünde Orhun Yazıtları'ndan alıntı resmedilmiştir. Bu alıntı Bilge Kağan yazıtının doğu yüzünden alınmıştır.

== Ayrıca bakınız ==
* [[Bilge Kağan]]
* [[Kül Tigin]]
* [[Tonyukuk]]
* [[Orhun alfabesi]]
* [[İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı]]

== Kaynakça ==
{{kaynakça|2}}

;Bibliyografya
*{{Kitap kaynağı| son       = Thomsen  | ilk       = Vilhelm  | başlık    = Dèchiffrement des inscriptions de l'Orkhon et de l'lènissèi, Notice prèliminare  | basım    = 1893  | yayımcı  = Bulletin de l'Acadèmie Royale des Sciences et des Lettres de Danemark  | yer      = [[Kopenhag]]  | dil      = [[Fransızca]]  | sayfalar = 185-299 }}
*{{Kitap kaynağı| son       = Radlof  | ilk       = Vasili | başlık    = Die Alttürkischen inschriften der Mongolei  | yer      = [[St. Petersburg]]  | dil      = [[Rusça]]  | bölüm    = I, II, III }}
*{{Kitap kaynağı| son       = Tekin  | ilk       = Talât  | başlık    = Orhon Yazıtları  | ilkyayınyılı    = 1988  | basım    = 2006  | yayımcı  = [[Türk Dil Kurumu|Türk Dil Kurumu Yayınları]]  | yer      = [[Ankara]]  | dil      = [[Türkçe]]  | id       = ISBN 975-16-0065-0  | sayfalar = 1-201 }}
*{{Kitap kaynağı| son       = Ercilasun  | ilk       = Bilge  | başlık    = Orhun Abideleri Hakkında Türkiye’deki İlk Bilgiler  | basım    = 1996  | yayımcı  = [[Türk Dil Kurumu|Türk Dil Kurumu Yayınları]]  | yer      = [[Ankara]]  | dil      = [[Türkçe]]  | sayfalar = 409-422 }}
*{{Kitap kaynağı| son       = Bazin  | ilk       = Louis  | başlık    = Le calendrier turcs anciens et medievaux  | basım    = 1974  | yayımcı  = Service de Reproduction des Theses Universite de Lille  | yer      = [[Lille]]  | dil      = [[Fransızca]]  | sayfalar    = 800 }}

== Dış bağlantılar ==
{{wikisource|Orhun Yazıtları}}
{{commonsKat|Old Turkic script}}
* [http://gokturkanitlari.appspot.com/ Orhun Yazıtları'nın tam metni]
* [http://en.calameo.com/books/002333863559ccdd1f9f4 Orhun Yazıtlarının aslı/okunuşu/bugünkü Türkçesi]
* [http://en.calameo.com/books/002333863f57d43522594 Orhun alfabesi ve diğer yazıtlar]
* [https://sites.google.com/site/turkyazitlari/font Orhun alfabesi yazı tipi]
* [http://turuz.com/page/orxun-yenisey-orhon.aspx Orhun Yazıtları ile ilgili kaynak kitaplar]
* [http://www.dilimiz.com/belgeler/mogolistan.htm Orhun Yazıtları fotoğrafları]

{{İslamiyet öncesi Türk edebiyatı}}
{{Göktürkler}}

[[Kategori:Orhun Yazıtları| ]]
[[Kategori:Türk yazıtları]]