Moğol İmparatorluğu sayfasının kaynağını görüntüle

{{kaynaksız}}
{{Eski ülke bilgi kutusu
|kendi_dilindeki_adı       = [[Moğolca]] Их Монгол Улс<br/>Mongolyn Ezent Güren
|tam_adı                   = Moğol İmparatorluğu
|yaygın_adı                = 
|statü                     = 
|yönetim_biçimi            = Monarşi
|kuruluş_yılı              = 1206
|yıkılış_yılı              = 1368
|olay1                     = 
|olay_tarihi1              = 
|olay2                     = 
|olay_tarihi2              = 
|olay3                     = 
|olay_tarihi3              = 
|olay4                     = 
|olay_tarihi4              = 
|öncel1                    = Kara Hıtay
|bayrak_öncel1             = 
|resim_öncel1              = 
|öncel2                    = Harezmşahlar
|bayrak_öncel2             = BlackFlag.svg
|öncel3                    = Jin Hanedanı (1115-1234)
|bayrak_öncel3             = 
|öncel4                    = Batı Xia Hanedanı
|bayrak_öncel4             = 
|öncel5                    = Abbasiler
|bayrak_öncel5             = 
|öncel6                    = Anadolu Selçuklu Devleti
|bayrak_öncel6             = Flag_of_Sultanate_of_Rum.svg 
|öncel7                    = Gürcistan Krallığı
|bayrak_öncel7             = 
|öncel8                    = Kiev Knezliği
|bayrak_öncel8             = 
|ardıl1                    = Kubilay Hanlığı
|bayrak_ardıl1             = 
|resim_ardıl1              = 
|ardıl2                    = Altın Orda Devleti
|bayrak_ardıl2             = Golden Horde flag 1339.svg
|ardıl3                    = Çağatay Hanlığı
|bayrak_ardıl3             = Flag of the Chagatai Khanate.svg
|ardıl4                    = İlhanlılar
|bayrak_ardıl4             = Flag of the Ilkhanate.svg
|ardıl5                    = Anadolu Beylikleri
|bayrak_ardıl5             =

|bayrak                    = 
|bayrak_altyazısı          = 
|bayrak_bağlantısı         = 
|bayrak_türü               = İmparatorluk sembolü

|arma                      = 
|arma_altyazısı            = 
|arma_bağlantısı           = 
|sembol_türü               =

|harita                    = Mongol Empire map.gif
|harita_altyazısı          = İmparatorluğun genişlemesi

|başkent                   = {{smaller|1206–35{{nbsp|2}}}}[[Avarga]]<br/> {{smaller|1235–60{{nbsp|2}}}}[[Karakurum]] <br />{{smaller|1260–1368{{nbsp|2}}}}[[Hanbalık]] 
|sürgündeki_başkent        = 
|latd =  |latm =  |latNS =  |longd =  |longm =  |longEW =

|slogan                    = 
|ulusal_marş               = 
|yaygın_diller             = [[Moğolca]], [[Göktürkçe]], [[Uygurca]], [[Farsça]], [[Çince]]
|din                       = [[Şamanizm]], <br/>[[Tengricilik]], <br/>[[Budizm]] <br/>[[Taoizm]], <br/>[[Mani dini]]
|para_birimi               =

|yönetici1                 = [[Cengiz Han]]
|yönetici2                 = [[Kubilay Han]]
|yönetici3                 = 
|yönetici4                 = 
|yönetici_yılları1         = 1206-1227
|yönetici_yılları2         = 1260-1294
|yönetici_yılları3         = 
|yönetici_yılları4         = 
|yönetici_unvanı           = Büyük Han
|vekil1                    = 
|vekil2                    = 
|vekil3                    = 
|vekil4                    = 
|vekil_yılları1            = 
|vekil_yılları2            = 
|vekil_yılları3            = 
|vekil_yılları4            = 
|vekil_unvanı              =

|yasama_organı             = [[Toygun|Kurultay]]
|meclis1                   = 
|meclis_türü1              = 
|meclis2                   = 
|meclis_türü2              =

|istatistik_yılı1          = 
|yüzölçümü1                = 
|nüfus1                    = 
|istatistik_yılı2          = 
|yüzölçümü2                = 
|nüfus2                    = 
|istatistik_yılı3          = 
|yüzölçümü3                = 
|nüfus3                    = 
|istatistik_yılı4          = 
|yüzölçümü4                = 
|nüfus4                    = 
|istatistik_yılı5          = 
|yüzölçümü5                = 
|nüfus5                    = 
|günümüzdeki_durumu        = 
|dipnotlar                 = 
}}
{{Moğol tarihi}}
'''Moğol İmparatorluğu''' ([[Moğolca]]: Их Монгол Улс / İh Mongol Uls, [[Türkçe]]: Büyük Moğol Ulusu), [[1206]]–[[1294]] yılları arası [[Orta Asya]]'da kurulmuş eski bir [[imparatorluk]]. İmparatorluk kurulma döneminde Asya'daki Cengiz Han idaresine boyun eğmiş Moğol ve Türk boylarının birleşiminden oluşuyordu.<ref>Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260–1281 by Reuven Amitai-Preiss</ref>

1206 yılında [[Cengiz Han]] tarafından kurulan Moğol İmparatorluğu, kısa zamanda her yönde genişleyerek dünyanın %22'sine yayılmış, 34 milyon km<sup>2 </sup>den fazla bir alanı kapsayan ve tarihin bitişik sınırlara sahip en büyük imparatorluğu haline gelmiştir.<ref name="eeb">[http://www.eeb.uconn.edu/people/turchin/PDF/Latitude.pdf (pdf)]</ref> En geniş döneminde 100 milyondan fazla kişiyi<ref name="eeb" /> topraklarında barındırıyordu. İmparatorluğun bu denli geniş olması batı ile doğuyu birleştirmiş bu sayede İpek ve Baharat yollarında ticaret yapmak güvenli olmuş ve [[Pax Mongolica]] denilen barış dönemi yaşanmıştır.<ref>[http://www.silk-road.com/artl/paxmongolica.shtml Pax Mongolica] - Prof. Daniel C. Waugh, University of Washington, Seattle</ref> Cengiz Han'ın ölümüyle birlikte devlete [[Ögeday]] liderlik etmiş ve babasının fetihlerinin tamamlamıştır. 1260 yılında [[Memlûkler|Memlukler]] tarafından Filistin'de [[Ayn Calut Muharebesi]]'nde ilk kez yenilgiye uğratıldılar.<ref name=":0">İngilizce Vikipedi'de [https://en.wikipedia.org/wiki/Mongol_Empire Mongol Empire] maddesi.</ref> 1294'te Kubilay'ın da ölümüyle imparatorluk bölündü. [[Altın Orda Devleti|Altın Ordu hanlığı]] ([[Cuci]]'nin Devleti), [[Çağatay Hanlığı]] ([[Çağatay Han|Çağatay]]'ın Devleti), [[İlhanlılar]] ([[Hülagû Han|Hülagû]]'nun Devleti), [[Yuan Hanedanı|Kubilay Hanlığı]] ([[Tului]] ve oğlu [[Kubilay]]'ın Devleti) olmak üzere dört parçaya ayrıldı. Moğol İmparatorluğunun tamamen sona ermesi Kubilay Han'ın kurduğu [[Yuan Hanedanı]]'nın, Çinli [[Ming Hanedanı]] tarafından 1368'de yenilmesiyle olmuştur.<ref name=":0" />

== Kuruluş ==
Moğol kelimesi ilk kez 7. yüzyılın sonlarında Çin’e ait Tang Hanedanı yıllıklarında küçük bir kabile ismi olarak geçmektedir. 1140 yılında Cengiz Han’ın büyük dedesi Moğol kabilelerinden Börçiginlere mensup Kabul, bütün Moğolların  ilk lideri olarak “Han” unvanını almıştır. Cengiz Han’ın babası Yesügey Bahadır onun torunudur. Moğolların en önemli rakibi , güneyde gittikçe yükselen ve güçlenen, Altın İmparatorluk olarak anılan ve Çin’in kuzeyini hızlı ve parlak bir zaferle zapt eden Jin Hanedanı idi. Kabul Han ve onun halefi Ambakay Han zamanında Moğollar onlarla mücadele edecek kadar kuvvetlenseler de Tatarlar, Çin derebeylerini hoşnut etmek için Ambakay’ı Çin’e teslim ettiler. Ambakay hiç alışılmadık bir şekilde, “tahta eşek şekli” denen bir duruma sokularak çarmıha gerilip infaz edildi. Cengiz Han’ın büyük amacası Kutua, bu hakarete Çin üzerine ve Tatarlara bir dizi saldırı düzenleyerek cevap verdi ve bu akınlar sonunda “Moğol Herkülü” unvanını kazandı. Fakat, 1160 yılında, detayları bilinmeyen bir dizi olay sonunda, Kuzey Çin’in hakimi Jin Hanedanı, Moğolları hezimete uğrattı. Moğollar bir süre karmaşa içinde dağıldılar. Sefalet içinde yüzen bu karmaşık haldeki Moğollar’ın içerisindeki önemsiz liderlerden biri olan Yesügey Bahadır, Kabul Han’ın torunu ve Böriçigin kabilesinin en önemli şahsiyeti idi. Yesügey Bahadır’ın en büyük amacı ittifaklar kurarak Moğolları güçlendirmekti. Müttefiklerinden bir tanesi batı komşusu olan [[Keraitler]] idi. Keraitler 200 yıldan beri Nasturi Hıristiyan’dı. Hıristiyan Keraitlerin o zamanki lideri Tuğrul idi. Tuğrul, 1160 yılında akrabalarının korkusu ile kaçmak zorunda kalmıştı. Moğolların lideri Yesügey, Tuğrula kabilesinin önderliğini  yenide ele geçirmesi için yardım etti. Tuğrul ve Yesügey Bahadır  anda ile kardeşilik yemini ettikten sonra, daha sonraları Moğolların yeniden ortaya çıkışında olağanüstü önem taşıdığını kanıtlayacak olan bir ittifak kurdular.

== Siyasi Tarih ==

Bu dönemde [[Orta Asya]]'daki başlıca konfederasyonlar şunlardı:

* [[Naymanlar]]
* [[Merkitler]]
* [[Uygurlar]]
* [[Tatarlar]]
* [[Moğollar]]
* [[Keraitler]]

Moğolların tarih sanhesine çıkışı Temuçin'in tüm kabileleri Moğol siyasi çatısı altında birleştirip 1206'da Cengiz Han unvanını alması ile gerçekleşti. 1206'ya kadar yaptığı mücadeleler sonucunda Merkitler'i, [[Naymanlar]]'ı, Moğollar'ı, [[Uygurlar]]'ı, [[Keraitler]]'i, [[Tatarlar]]'ı ve diğer küçük kabileleri kendi liderliği altında birleştiren Cengiz Han 1206-1227 arasında  Kuzey Çin'deki Batı Xia ve Jin Hanedanı, Orta Asya'daki Kara Hıtay, Türkistan ve İran'daki Harzemşahlar ile Kafkasya'da Gürcüler, Deşt-i Kıpçak'taki Rus Knezlikleri ve Kıpçaklar ile İdil Bulgarları üzerine gerçekleştirilen seferler sonucunda gerçekleştirdiği seferlerle Pasifikten Hazar denizine kadar uzanan Moğol İmparatorluğunu kurdu.

Cengiz Han daha hayatta iken kurduğu imparatorluğu dört oğlunun idaresine vermiş ve kaynaklar bunlardan "dört ulus" diye söz etmişlerdir. Kağanlık, büyük han olarak merkez Karakurum’da olmak üzere Ögedey'a bırakılırken Balkaş’ın kuzey ve doğusundaki Tarbagatay, Kara İrtiş ve Uranga bölgelerinin idaresi de ona verilmişti. Çağatay’a eski Kara Hitay İmparatorluğu ve Uygur ülkesinin yer aldığı Türkistan’dan İli, Issık Göl, Çu ve Talas havzaları ile Maveraünnehir’e kadar uzanan topraklar verilmiştir. Cengiz’in en küçük oğlu Tuluy ise Moğol geleneğine göre ailenin koruyucusu “Otçigin” sıfatıyla babadan kalan ilk toprakların mirasçısı olarak, Tula, Yukarı Onon, Yukarı Kerulen arasındaki topraklara sahip olmuştur. Tuluy cesur ve iyi bir asker olmasına ragmen, çok fazla genişleme siyaseti gütmemiş ve kendisini içkiye vererek 1232’de ölmüştür
Güney Sibirya, Kıpçak bozkırları, Harezm ve Kafkasya toprakları büyük oğlu Cuci’ye verilmişti. Aancak Cuci, Cengiz Han ölmeden 6 ay önce öldüğü için idaresi altındaki topraklar onun oğulları Orda ve Batu'ya verildi. Batıda alınacak yeni topraklar da Batu'nun idaresine bırakıldı. 1235-1242 arası Batu Han, Moskova ve Kiev’i fetheder ve böylece Rusların “Tatar Boyundurluğu” dediği yaklaşık 300 sene sürecek dönem başlar. Sovyet yönetiminin Rusya’da 80 sene sürdüğü düşünülürse bu muazzam bir süredir. Avrupa’daki Moğol seferlerini planlayan Subutay ile birlikte Batu Han’ın seferleriyle Moğollar Rusya, Ukrayna, Polonya üzerinden Almanya’nın doğusuna, Hırvatistan ve Dalmaçya sahillerine kadar istila etmişler hatta büyük bir Polonya ordusu ille Macar ordusunu yenerek Macaristan topraklarını da ele geçirmişlerdi. Ancak Batu Han Viyana önlerinde iken 1242 yılında Ögeday ölünce seferde olan yeni kağanın seçilmesi için ordusuyla Moğolistan’a döner ve Avrupa ancak Moğol İstilasından bu şekilde kurtulur. Bir diğer yoruma göre Doğu Avrupa topraklarının zengin olmaması Moğolların İran ve Çin’de yaptıkları gibi Doğu Avrupada yerleşmemesinin başlıca nedeniydi.Batu Han'a ait olan yerlere, babasının adından dolayı "Cuci Ulusu" deniyordu. Batu, Cengiz Han'ın hakimiyet alameti olarak kendisi için altın busagalı ak orda kurdurmuştu. Üzeri altın kaplama olduğu için, bu otağa ''altın orda'' deniliyordu. Böylece babasından dolayı “Cuci Ulusu” olarak anılan Batu Han'ın Altın Ordası imparatorluk parçalandıktan sonra kurulacak olan dört devletten birine temel teşkil etti.

1241’de Moğolların İran istilasını yürütmek için Baycu Noyan tayin edildi. Baycu Noyan, Anadolu’yu Moğollara bağlayarak büyük Han’ın nazarında itibar kazanmak istiyordu. Bu amaçla 1242’de Erzurum’u kuşatarak ele geçirmiş bu olay üzerine 1243 ilkbaharında Kayseri’de toplanan Anadolu Selçuklu ordusunu Sivas-Erzincan arasındaki Kösedağ mevkiinde mağlup etmiş ve Anadolu Selçuklu Devleti, Moğollara her sene yüklü bir miktar vergi ödemek koşulu ile barış yapmak zorunda kalmıştır.

1255 kurultayında büyük han olan Tuluy’un oğlu Möngke merkez Karakurum’da büyük han olarak kendisi kalırken kardeşlerinden Kubilay’ı Çin’in tamamının fethi için, Hülâgu’yu ise tam bir kontrol sağlanamayan İran’a “il-han” yani bölgesel han olarak gönderdi. Hülagü, Tebriz'i başkent yaparak Azerbaycan'a yerleşti. 1258’de İran’da Alamut Kalesi’ni fethedip yerlebir ederek yaklaşık 150 yıldır dehşet saçan Hasan Sabbah’ın İsmailileri’nin sonunu getirmesinin yanı sıra Bağdat’ı fethederek Abbasi Hilafetine son verdi.  Möngke'nin 1259' daki ölümüyle, Moğolların büyük fütühat devri sona erdi. 1260'taki Ayn Calut savaşında Moğol ordusu, Sultan Baybars komutasındaki Memluk ordusuna yenildi. Möngke'nin ölümüyle Cengiz soyundan gelen yöneticiler arasında bağlar iyice gevşemeye başladı. 1262' de Batu'nun oğlu Berke ile Hülagü, güçlerini birleştirip topraklarını batıya doğru genişletecek yerde, Azerbaycan ve Kafkasya'daki otlaklar yüzünden bir dizi çarpışmaya girdiler. Berke’nin Mısır Memlukları ve Anadolu Selçukluları ile ittifakı  hem de akrabalık tesis edişi Hülagü’nün batıya doğru ilerlemesinin önünü tıkadı. Aynı tarihte doğuda, Tuluy'un çocukları, Kubilay ve kardeşi Arık Böke arasındaki taht kavgasından çıkan ve dört yıl süren savaş sonucu merkez de sarsıntı içersindeydi. Kubilay bu mücadeleden galip çıkıp kağanlık kendisine geçince başkenti, Karakurum'dan bugünkü Pekin'e taşıdı. Böylece Çağatay Ulusu ve Batu’nun Altın Ordasından sonra Çin'de Çinlilerin Yuan Hanedanı olarak adlandırdığı Kubilay Hanlığı İran'da da Hülagü'nün İlhanlıları olmak üzere iki devlettin daha temelleri atılmış oluyordu. 1294’te büyük han Kubilay’ın ölümünden sonra imparatorluk parçalanmıştır.

== Moğol İmparatorluğu'nun hükümdarları ==
[[Dosya:Mungol Empire.png|küçükresim|350x350pik|Moğol İmparatorluğu'nun en geniş sınırları.]]
[[Dosya:Mongol soldiers by Rashid al-Din 1305.JPG|thumb|250px|Moğol askerleri ([[w:en:Rashid al-Din|Reşidüddin]] ''Camiût-Tevarih'' kitabından)]]
# [[Cengiz Han|Cengiz]] (1205 - 1227)
# [[Ögeday]] (1229 - 1241)
# [[Güyük]] (1246 - 1248)
# [[Möngke]] (1251 - 1259)
# [[Kubilay Han|Kubilay]] (1260 - 1294)

=== Nâibler ===
* [[Töregene]] (1241-1246) 
* [[Oğul Keymiş]] (1249-1251)

=== Büyük Han ve Yuan Hanedanı'nın imparatorları ===
* [[Temûr Olcaytu Han]] 1294-1307 
* [[Kaysan Külük Han]] 1307-1311 
* [[Buyantu Han]] 1311-1320 
* [[Kegen Han]] 1320-1323 
* [[Yesün Temür Han]] 1323-1328 
* [[Arigaba Han]] 1328-1328 
* [[Tok-Temür]] 1328-1329 
* [[Kutugtu Han]] 1329-1332 
* [[R.İnçendpar Han]] 1332-1332 
* [[Toğan Temür]] 1332-1370

== Soyağacı ==
{{soyağacı/başla|style=font-size:75%;}}
{{soyağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{soyağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | HEL |y| YSG |y| AAA | | | | | | | | | | | | | | |HEL=Hoelun|YSG=Yesügei|AAA=-}}
{{soyağacı| | | | | | | |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{soyağacı| | | | | | | TMC | | CKH | | KCH | | TMG | | BRK | | | | | | | | | | | | | | | | |TMC=Temüjin|CKH=Kasar|KCH=Kaçiun|TMG=Temüge|BRK=Berktay}}
{{soyağacı| | | | | | |!| |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{soyağacı| | | KLN |y| CNG |y| BRT | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |KLN=Kulan|CNG=[[Cengiz Han]]|BRT=Börte}}
{{soyağacı| | | | | |!| | | |)|-|-|-|v|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | |}}
{{soyağacı| | | | | GLJ | | CUC | | CTY | | | | OTY | | | | | | TUL | | | | | | | | | | | | |GLJ=Gelejian|CUC=[[Cuci|Cüci]]|CTY=[[Çağatay Han|Çağatay]]|OTY=[[Ögeday]]|TUL=[[Tuluy]]}}
{{soyağacı| |,|-|-|-|v|-|-|-|(| | | |:| |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| |}}
{{soyağacı| ORD | | BTU | | BRK | | |:| GYK | | KCU | | BBB | | MNK | | KBL | | HLG | | ABK |ORD=Orda|BTU=[[Batu]]|BRK=Berke|GYK=[[Güyük]]|KCU=Küçü|BBB=-|MNK=[[Möngke]]|KBL=[[Kubilay]]|HLG=[[Hülagû]]|ABK=[[Arık Böke]]}}
{{soyağacı| | | | | |:| | | | | | | |:| | | | | | | | | |:| | | | | | | |:| | | |:| | | | | |}}
{{soyağacı| | | | | KKH | | | | | | CKH | | | | | | | | KHD | | | | | | YUA | | ILH | | | | |KKH=[[Altın Orda]]|CKH=[[Çağatay Hanlığı]]|KHD=[[Kaidu]]|YUA=[[Yuan Hanedanı]]|ILH=[[İlhanlılar]]|}}
{{soyağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{soyağacı/bitir}}

== Ardılları ==
'''Cuci'nin Devletinden doğan ülkeler'''

* [[Altın Orda Devleti|Altın Orda Hanlığı]]
* [[Toka Temür]] sülalesi
** [[Kırım Hanlığı]]
** [[Kazan Hanlığı]]
*** [[Kasım Hanlığı]]
** [[Astrahan Hanlığı]]
** [[Kazak Hanlığı]]
** [[Nogay Orda]] - Cuci ailesine hizmet eden Mangitler
** [[Sufi Hanedanı]] - Cuci ailesine hizmet eden Kongiratlar
* [[Şiban]] sülalesi
** [[Sibir Hanlığı]]
** [[Şeybani Hanlığı]]
** [[Buhara Hanlığı]]
** [[Hive Hanlığı]]
** [[Kokand Hanlığı]]
** [[Buhara Emirliği]]

'''Çağatay'ın Devletinden doğan ülkeler'''
* [[Çağatay Hanlığı]]
** [[Doğu Çağatay Hanlığı]]
*** [[Moğolistan Hanlığı]] - Çağatay'ın sülalesinden Tuğluk Timur'un oğulları
*** [[Kaşgar Hanlığı]] - Moğolistan Hanı'nın sülalesinden
** Batı Çağatay Hanlığı
*** [[Timur İmparatorluğu]] - Çağatay ailesine hizmet eden Barlaslar
**** [[Babür İmparatorluğu]]

'''Tului'nin Devletinden doğan ülkeler'''

* [[Yuan Hanedanı]]、[[Kuzey Yuan]] - Tului'nin ikinci oğlu Kubilay'ın oğulları
** [[Oyrat]] - Tului ailesine hizmet eden Oyratlar
*** [[Cungar]] - Oyratların Cungar kolu 
* [[İlhanlılar]] - Tului'nin üçüncü oğlu Hülagû'nun oğulları
** [[Celayirîler|Celayir Hanedanı]] - Tului ailesinin hizmet eden Calayirler

== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}

rus tilinde
Rustan Abdrahmanov `istoriya turkov` napisano- po nekotorym avtoram- ubiystvo 500 kupcov-poslov v Otrare,s udachnim pobegom azh do stavki Chingizhana, bilo otlichnoy pravokaciyey organizovannoy lichno Chingizhanom.

== İlgili filmler ==
* 'Монгол' (2007) [http://www.mongolmovie.com/ Resmî site] [http://www.youtube.com/watch?v=D6VCcJe9gyE Fragman]
{{commons|Category:Mongol Empire}}
{{Moğolistan-taslak}}
{{tarih-taslak}}

[[Kategori:Moğol İmparatorluğu| ]]
[[Kategori:VikiProje Tarih kaynak bekleyen maddeler]]