Göktürk Kağanlığı sayfasının kaynağını görüntüle

{{Çoklu sorun|
{{düzenle|Ekim 2013‎}}
{{kaynaksız}}
{{uzman}}
}}
{{Eski ülke bilgi kutusu
|kendi_dilindeki_adı       = <big><big>𐱅𐰇𐰼𐰛 / 𐰜𐰇𐰛 𐱅𐰇𐰼𐰛</big></big><br /><small>(Türk / Kök Türk )</small> <br />(KökTürk Kağanlığı)
|tam_adı                   = <big>Göktürk Kağanlığı</big>
|yaygın_adı                = Göktürk, Göktürkler
|statü                     = [[Türk halkları|Türk]] devleti<ref name="ROUX"/>
|yönetim_biçimi            = [[Kağanlık]]
|kuruluş_yılı              = 552
|yıkılış_yılı              = 744
|olay1                     = 
|olay_tarihi1              = 
|olay2                     = 
|olay_tarihi2              = 
|olay3                     = 
|olay_tarihi3              = 
|olay4                     = 
|olay_tarihi4              = 
|olay5                     = 
|olay_tarihi5              = 
|olay6                     = 
|olay_tarihi6              =
|olay7                     =
|olay_tarihi7              = 
|öncel1                    = Cücenler
|bayrak_öncel1             = Rouran500.png
|resim_öncel1              = 
|öncel2                    = Ak Hun İmparatorluğu
|bayrak_öncel2             = Hephthalites500.png
|öncel3                    = 
|bayrak_öncel3             = 
|öncel4                    = 
|bayrak_öncel4             = 
|öncel5                    = 
|bayrak_öncel5             =
|ardıl1                    = Hazar Kağanlığı
|bayrak_ardıl1             = Hazarlar.jpg
|ardıl2                    = Kimek Kağanlığı
|bayrak_ardıl2             = Қимақтар.png
|resim_ardıl2              =
|ardıl3                    = Uygur Kağanlığı
|bayrak_ardıl3             = Uyghur Khganate Flag.jpg
|ardıl4                    = Oğuz Yabguluğu
|bayrak_ardıl4             = AD 750OguzYabgu.png

|bayrak                    = Gok1.png
|bayrak_altyazısı          = Göktürk Kağanlığı Bayrağı

|bayrak_bağlantısı         = 
|bayrak_türü               = Bayrak

|arma                      = 
|arma_altyazısı            = 
|arma_bağlantısı           = 
|sembol_türü               =

|harita                    = First Turk Khaganate(600).PNG
|harita_altyazısı          = [[576]] yılında gerçekleşen [[Kerç Kuşatması]]'ndan sonra Göktürk Kağanlığı'nın ulaştığı en geniş sınırlar.

|başkent                   = [[Ötüken]]<ref name="TTK">{{Web kaynağı | başlık = Ankara'nın Başkent Oluşunun 89. Yılı Kutlu Olsun | url = http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=GoruntuSesKaydi&No=19 | yayıncı = [[Türk Tarih Kurumu]], ttk.org.tr | erişimtarihi = 16 Ocak 2013 | biçim = [[WMV]] | yıl = 2012 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20130419095608/http://www.ttk.org.tr:80/index.php?Page=GoruntuSesKaydi&No=19 | arşivtarihi = 19 Nisan 2013}}</ref>
|sürgündeki_başkent        = 
|latd =  |latm =  |latNS =  |longd =  |longm =  |longEW =

|slogan                    = 
|ulusal_marş               = 
|yaygın_diller             = [[Türkçe]]
|din                       = [[Tengricilik]]
|para_birimi               =

|yönetici1                 = [[Bumin Kağan]]
|yönetici2                 = [[Mukan Kağan]] 
|yönetici3                 = [[İlteriş Kağan]] 
|yönetici4                 = [[Ozmış Kağan]] 
|yönetici_yılları1         = 551–553 
|yönetici_yılları2         = 553–572 
|yönetici_yılları3         = 682–691 
|yönetici_yılları4         = 742–744 
|yönetici_unvanı           = Kağan
|vekil1                    = 
|vekil2                    = 
|vekil3                    = 
|vekil4                    = 
|vekil_yılları1            = 
|vekil_yılları2            = 
|vekil_yılları3            = 
|vekil_yılları4            = 
|vekil_unvanı              =

|yasama_organı             = [[Türk Toyu]]
|meclis1                   =  Kurultay 
|meclis_türü1              = 
|meclis2                   = 
|meclis_türü2              =

|istatistik_yılı1          = 576
|yüzölçümü1                = 13.000.000
|nüfus1                    = 
|istatistik_yılı2          = 
|yüzölçümü2                = 
|nüfus2                    = 
|istatistik_yılı3          = 
|yüzölçümü3                = 
|nüfus3                    = 
|istatistik_yılı4          = 
|yüzölçümü4                = 
|nüfus4                    = 
|istatistik_yılı5          = 
|yüzölçümü5                = 
|nüfus5                    = 
|günümüzdeki_durumu        ={{bayrakülke|Afganistan}}<br>{{bayrakülke|Çin}}<br>{{bayrakülke|Kazakistan}}<br>{{bayrakülke|Kırgızistan}}<br>{{bayrakülke|Moğolistan}}<br>{{bayrakülke|Rusya}}<br>{{bayrakülke|Tacikistan}}<br>{{bayrakülke|Türkmenistan}}<br>{{bayrakülke|Özbekistan}} 
|dipnotlar                 = 
}}
{{Türk tarihi}}
'''Göktürk Kağanlığı''', '''Gök Türkler''' veya '''Kök Türkler'''<ref name="TUNA">Osman Nedim Tuna, "Ekin Ara İdi Oksuz Kök Türk Anca Olurur Ermiş (KT; D; 2-3) İbaresi Üzerine", Türk dili araştırmaları yıllığı Belleten 1993, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995 s. 77-81. {{Tr icon}}</ref>, [[Kül Tigin Yazıtı|Kül Tigin]] ve [[Bilge Kağan Yazıtı|Bilge Kağan]] yazıtlarında '''𐱅𐰇𐰼𐰰''' (<small>okunuşu sağdan sola doğru:</small> Türük) <ref name="KULTEGIN">[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=15&m=1 Kultegin's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] {{En icon}}</ref><ref name="BILGEKAGAN">[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=16&m=1 Bilge Kagan's Memorial Complex, TÜRIK BITIG] {{En icon}}</ref> veya '''𐰜𐰇𐰛 𐱅𐰇𐰼𐰰''' (<small>okunuşu sağdan sola doğru:</small> Kök Türük) <ref name="KULTEGIN" /><ref name="BILGEKAGAN" /> ya da pek az kabul gören bir görüşe göre '''Ökük Türük'''<ref name="TUNA" />, [[Tonyukuk Yazıtı]]nda ise '''𐱅𐰇𐰼𐰛''' (<small>okunuşu sağdan sola doğru:</small> Türk<ref>Muharrem Ergin-Orhun abideleri,s-78,Boğaziçi yayınları 1978(7'nci baskı)</ref><ref>Orhun Abideleri M.E.B. 1970</ref> (veya bazı yabancı kaynaklarda geçer ([[Çince]]: 突厥 [[Pinyin]]: Tūjué; [[Wade-Giles]]: T'u-chüeh, [[Guangyun]]: dʰuət-kĭwɐt)], [[552]]-[[744]] yılları arasında [[Orta Asya]] ve [[Çin]]'de hükümdarlık sürdürmüş bir [[Türk halkları|Türk]] devletidir.<ref name="ROUX">{{Kitap kaynağı|son=Roux|ilk=Jean Paul|yıl=1984|başlık=Türklerin Tarihi (Historie des Turks)|url=https://books.google.com.tr/books/about/Histoire_des_Turcs.html?id=PLpvAi8lfRsC&hl=tr|yayımcı=Fayard|dil=Fransızca|alıntı=|id=ISBN 978-2213640655|id2=ISBN 975-506-018-9}}</ref>

Köktürkler(M.S 552-745), gerek ilk kez [[Türk]] adını kurdukları siyasi birliklere vermeleri ve gerekse de; Türkçenin bilinen en eski yazılı kaynaklarını vermeleri bakımından,Türk kültür ve edebiyat tarihi açısından oldukça önemli bir yere sahiptir.<ref name=":0">Erdem,Konur,"[http://www.edebiyatvesanatakademisi.com/islamiyet-oncesi-donem/orhun-yazitlarinda-sosyal-ve-siyasi-mesajlar-21054.aspx#_ftn1 ORHUN YAZITLARINDA SOSYAL VE SİYASİ MESAJLAR]",Edebiyat ve Sanat Akademisi</ref>

Türk adı bugün kullandığımız şekli ile ilk kez Göktürkler dönemine ait [[Orhun Yazıtları]]'nda geçmektedir. "Türk" adıyla kurulmuş ilk  ve Türk adını resmi devlet ismi şekliyle kullanan ilk Türk devletidir.<ref name="TASAGIL">Ahmet Taşağıl-Göktürkler,cilt-1,Atatürk Kültür, Dil, ve Tarih Yüksek Kurumu Basımevi, 1995</ref><ref>İbrahim Kafesoğlu-Türk millı̂ kültürü(S27).Ayyıldız matbaası, 1977</ref> Devletin kurucusu ve ilk önderi [[Bumin Kağan]]'dır. Bumin Kağan'ın kardeşi [[İstemi Kağan|İstemi Yabgu]] ülkenin batı kanadını yönetirdi. [[Göktürkler]] komşuları olan [[Çin]], [[Sasani]] ([[İran]]) ve [[Bizans İmparatorluğu]] ile askeri, siyasi ve ekonomik ilişkiler kurdular.

== Geçmiş ==
Göktürkler, 542'ye kadar [[Altay Dağları]]'nın güney eteklerinde yaşamışlardır. Çin kaynakları, ittifakla Göktürklerin [[Hunlar]]dan geldiğini ifade etmektedir. Göktürkler, "Aşina" adını taşıyan ve kelime anlamı olarak kurt neslini ifade eden bir Hun ailesine mensupturlar. Kurt, [[Oğuz Kağan Destanı]]'nda yol gösterici olarak ifade edilmektedir.<ref name="BALABAN">Balaban, Ayhan. İskit, Hun ve Göktürklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006. URL:http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20(20).pdf. Erişim tarihi: 11.12.2011. (Archived by WebCite® at http://www.webcitation.org/63rPeTJL1)</ref> Göktürk Kağanlığı [[552]]-[[745]] yılları arasında varlığını sürdürdü. Çin'in [[Siyenpiler|Siyenpi]] (Sien-pi) kökenli [[Kuzey Chou (Güney Kuzey Hanedanı)|Kuzey Chou]], [[Kuzey Chi Hanedanı (Güney Kuzey Hanedanı)|Kuzey Chi]], [[Sui Hanedanı|Sui]] ve [[Tang Hanedanı|Tang]] hanedanları ile uzun süre savaşmıştı. Kardeş kavgaları, diğer Türk halklarıyla arasında yapılan savaşlar, iç savaşlar ve Çinliler ile olan uzun savaşlar devletin yıkılmasına neden oldu.

=== Yaratılış destanları ===
{{ana|Bozkurt (mitoloji)}}

=== Kağanlık kurulmadan önce ===
[[Aşina]] ailesi, ''Chou Kitabı'' ve ''Kuzey Hanedanlar Tarihi'' 'ne göre, Hiung-nu'nun ayrı bir kolu<ref name="Zhou50">''Chou Kitabı'', [[:zh:s:周書/卷50|Cilt 50]] {{Zh icon}}</ref><ref name="Northern99">''Kuzey Hanedanlar Tarihi'', [[:zh:s:北史/卷099|Cilt 99]] {{Zh icon}}</ref> ve ''Sui Kitabı'' ve ''T'ung-tien'' e göre, [[Kuzey Liang (16 Krallık)|Ping-liang]]'ın "Karışık yabancı" ([[:en:wikt:雜|雜]][[:en:wikt:胡|胡]] / 杂胡, Pinyin: záhú, Wade-Giles: tsa-hu)larındandır.<ref name="Sui84">''Sui Kitabı'', [[:zh:s:隋書/卷84|Cilt 84]] {{Zh icon}}</ref><ref name="Tong197">杜佑, 《通典》, 北京: 中華書局出版, ([[Tu Yu]], ''[[T'ung-tien]]'', Cilt 197), 辺防13 北狄4 突厥上, 1988, ISBN 7-101-00258-7, p. 5401. {{Zh icon}}</ref> ''Sui Kitabı'' 'nın aktardığına göre, [[Kuzey Vey|Sonraki Vey]] (Kuzey Vey) imparatoru [[T'ai-wu]] (T'o-pa Ch'ou, Fu-li, Büri)'nun Chü-ch'ü'yü yok ettiğinde (18 Ekim 439 tarihinde<ref>[[Ssu-ma Kuang]], ''[[Tzu chih t'ung chien]]'', [[:zh:s:資治通鑑/卷123|Cilt 123]] {{Zh icon}}</ref><ref>Yıl: [[:zh:承和 (北凉)|永和]]七年 ([[:zh:太延|太延]]五年), Ay: 九月, Gün: 丙戌 [http://sinocal.sinica.edu.tw/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref>), [[Aşina]]'nın 500 hanesi [[Cücenler]]lere koşup [[Altay dağları|Chin-shanlara]] (Altay dağları) yerleştiler<ref name="Sui84"/>. Altay dağlarının kuzeyinde demir işleri yaparak Cücenlerin egemenliğinde yaşadılar<ref name="Sui84"/><ref name="Zizhi159">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷159|Cilt 159]] {{Zh icon}}</ref>. Çin tarihsel kaynakları Cücen kağanı Anagui'nin, kızıyla evlenmek isteyen Göktürk kağanı Bumin'e “''Senin gibi demirci bir kölem benim kızımı hangi cesaret ve cür'etle nasıl isteyebilir?”''<ref>Türkoğlu Gök Alp, ''Sınırlandırılmış Türk tarihi'', Sevinç Matbaası, 1976, [http://books.google.com.tr/books?id=r0stAQAAIAAJ&q=demirci+k%C3%B6lem&dq=demirci+k%C3%B6lem&hl=tr&ei=SrVXTLHUCJH5cbycoNsI&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCoQ6AEwAA s. 125.]</ref> dediğini kaydetmiştir. Anagui'nin bu ifadesi üzerine kimi araştırmacılar Göktürkler'in Cücenlerin egemenliği altında çalışan "demirci köleler" ([[:en:wikt:鍛|鍛]][[:en:wikt:奴|奴]], [[Pinyin]]: duànnú, [[Wade-Giles]]: tuan-nu)<ref>馬長壽, 《突厥人和突厥汗國》, 上海人民出版社, 1957, Ma Zhangshou, Tujue ve Tujue Kağanlığı, s. 10-11, "鍛奴"的突厥部落集团 "Demirci Köle" Türk Kabile Grubu, 突厥的鍛工主耍是以奴隸的身分爲柔然奴隸主汗庭服務的 Türk demircinin büyük bir çoğunluğu köle sıfatıyla Cücen Kağanı'nın sarayına hizmet etmekteydi.) {{Zh icon}}</ref><ref>陳豐祥, 余英時, 《中國通史》, 五南圖書出版股份有限公司, 2002, ISBN 978-957-11-2881-8, p. 155 (因突厥人工於鍛鐵,故世為柔然「鍛奴」。(Tujueler demir dövmeyi işlediler, o yüzden Cucenler için "demirci köle" oldu) {{Zh icon}}</ref><ref>[http://books.google.com.tr/books?id=1dRpAAAAMAAJ&q=slave++Rouran&dq=slave++Rouran&hl=tr&ei=RpBJTNPTBtS8cbH-7J8M&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCoQ6AEwAA Gao Yang, "The Origin of the Turks and the Turkish Khanate", ''X. Türk Tarih Kongresi: Ankara 22 - 26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler'', V. Cilt, Türk Tarih Kurumu, 1991, s. 731.] {{En icon}}</ref><ref>Burhan Oğuz, ''Türkiye halkının kültür kökenleri: Giriş, beslenme teknikleri'', İstanbul Matbaası, 1976, p. 147. [http://books.google.com.tr/books?id=kOwBAAAAMAAJ&q=%22demirci+k%C3%B6le%22&dq=%22demirci+k%C3%B6le%22&hl=tr&ei=pDBMTKOSGYa8vgO5n-m7Cg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDIQ6AEwAg «Demirci köle» olmaktan kurtulup reisleri Bumin'e] {{Tr icon}}</ref> olduklarını iddia etmiştir. Bunun Cücen toplumuna has 'vassallık' sistemi olabileceğini iddia eden araştırmacılar da bulunur<ref>Larry W. Moses, "Relations with the Inner Asian Barbarian", ed. John Curtis Perry, Bardwell L. Smith, ''Essays on Tʻang society: the interplay of social, political and economic forces'', Brill Archive, 1976, ISBN 978-90-04-04761-7, p. 65. [http://books.google.com.tr/books?id=5s4UAAAAIAAJ&pg=PA65&dq=Blacksmith+slave+Juan+Juan&hl=tr&ei=UE9PTNXaItTzcbvEmaUB&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CFMQ6AEwCQ#v=onepage&q=Blacksmith%20slave%20Juan%20Juan&f=false ''Slave' probably meant vassalage to the Juan Juan confederation of Mongolia, whom they served in battle by providing iron weapons, and also marching with qaghan's armies.''] {{En icon}}</ref>. Ancak Denis Sinor'a göre, Anagui'nin bu ifadesi Türklerin demircilik sanatlarında uzmanlaşmış olduğunun bir kanıtıdır<ref name="Denis26">Denis Sinor, Inner Asia: history-civilization-languages : a syllabus, Routledge, 1997, ISBN 978-0-7007-0380-7, p. 26. Contacts had already begun in 545 A.D. between the so-called "blacksmith-slave" Türk and certain of the small petty kingdom of north China,</ref><ref>Denis Sinor, ''ibid'', p. 101. [http://books.google.com.tr/books?id=foS-y-ShWJ0C&pg=PA101&dq=%22Blacksmith+slaves%22&hl=tr&ei=c5RTTLWYBonIvQP7xLUY&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=9&ved=0CE0Q6AEwCDgK#v=onepage&q=%22Blacksmith%20slaves%22&f=false ''Beyond A-na-kui's disdainful referance to his "blaksmith slaves" there is ample evidence ot show that the Türks were indeed specializing in metallurgy, though it is difficult to establish whether they were miners or rather blacksmiths.''] {{En icon}}</ref>.

[[Dosya:Bilge Tonyukuk - Orkhon Inscriptions.jpeg|alt= Göktürk alfabesi ile Türkçe yazılı olan Bilge Tonyukuk yazıtları Orhun Yazıtlarının bir parçasıdır|thumb|Göktürk Kağanlığı döneminden kalma Türkçe yazılı olan Bilge Tonyukuk yazıtları Orhun Yazıtlarının bir parçasıdır]]

=== İlk Göktürk Kağanlığı (552-588) ===

Göktürk Kağanlığı (552–581), 6. yüzyılın ortasında, Asya'nın doğusunda [[Çin]] devletinin, batısında [[Sasani]]-[[İran]] devletinin sınırladığı İç Asya bozkırlarında, doğuda [[Avarlar]], batıda Eftalit/[[Akhunlar|Ak Hunlar]] ile yapılan mücadeleler sonucunda ortaya çıktı. İlk Kağanları doğu kanadını yöneten [[Bumin Kağan]], batı kanadını yöneten kardeşi [[İstemi Yabgu]]'dur. Bu Orhun yazıtlarında şöyle anlatılmaktadır:

''"Üze kök tengri asra yagiz yir kilindukda ikin ara kisi oglı kılınmis. Kisi oglında üze eçüm apam Bumin Kagan İstemi Kagan olurmis. olurupan Türk budunung ilin törüsin tuta birmis, iti birmis ''Tört bulung kop yagı ermis. Sü sülepen tört bulungdaki budunug kop almis. Kop baz kılmı. Baslıgıg yükündürmis tizligig sökürmis. İlgerü kadirkan yiska tegi kirü temir kapigka tegi kondurmus."''

''"Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyi vermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tabi kılmış. başlıya baş eğdirmiş ,dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda demir kapıya kadar kondurmuş."'''' (Kültigin yazıtı,Doğu yüzü)<ref>Muharrem Ergin, ''Orhun Abideleri'', 7nci baskı, Boğaziçi Yayınları, 1978,{{Tr icon}}</ref>

''İli derleyen'' anlamında "İliğ Kağan" diye de adlandırılan [[Bumin Kağan]] (Aşina Tumen)'in ölümünden sonra, yerine oğlu [[İssik Kağan]] (Aşina Kolo, 552-553) geçtiyse de iktidarı fazla sürmedi. Bir yıl sonra [[Mukan Kağan]] (Aşina Yandou ya da "İrkin", 553-572) [[Moğollar|Moğol]] soylu [[Kitanlar]]ı yenerek hükümdarlık tahtına oturdu.

Kendisi için çok büyük bir Yuğ (matem) töreni düzenlendi, bu törene çeşitli devletlerden pek çok ileri gelen katıldı. Mukan Kağan zamanında devlet muazzam bir genişliğe ulaşmıştı.<ref>İbrahim Kafesoğlu, ''Türk Milli Kültürü'', Ankara, 1977, {{Tr icon}}</ref><ref name="Ahmet">Ahmet Taşağıl, ''Gök-Türkler'', 1. Cilt, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003, {{Tr icon}}</ref>

Mukan Kağan döneminde imparatorluk gittikçe yükselerek ihtişamlı ve heybetli bir hale geldi. Mukan Kağan Çin kaynaklarında sert, heybetli ve kudretli görünüşü ve başarılı devlet adamlığı ile anlatılmaktadır. Kızını Çin imparatoru ile evlendirerek Çin imparatoriçesi yapmıştır. Bu evliliği iyi kullanarak Çin'in tüm zenginliklerinin kendi ülkesine akmasını sağlamıştır.

Mukan'dan sonra tahta kardeşi Taspar Kağan (572—581) geçti. Taspar Kağan, [[Budizm]]i kabul eden ve Çin'i baskı altında tutan yönleriyle sivrildi. Taspar'ın yerine İşbara Kağan (Aşina Şetu, 581—587) geçti.

* 1. Göktürk Kağanlığının batı kanadı yönetimi: uzun ömürlü İstemi Yabgu, Tardu (Tardu zamanında bölünme)

=== Birinci Doğu Göktürk Kağanlığı (582-630) ===
{{ana|Doğu Göktürk Kağanlığı}}

Birinci Doğu Göktürk Kağanlığı, [[Baga Kağan]] (587—588), [[Tulan Kağan]] (588—599), [[Yami Kağan]] (599—609), [[Şipi Kağan]] (609—619), [[Çula Kağan]] (619—620), [[İllig Kağan]] (620—630) tarafından yönetildi.

[[Şipi Kağan]] (609-19) ve [[İl Kağan|İllig Kağan]] (620-30) Sui ve Tang hanedanlarının en zayıf kaldığı dönemlerde Çin'e saldırdılar. 11 Eylül 615 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:大業|大業]]十一年, Ay: 八月, Gün: 癸酉 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> Şipi Kağan'ın ordusu Sui imparatoru Yang'ı [[Yanmen]]'de kuşattı<ref name="Zizhi182">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷182|Cilt 182]] {{Zh icon}}</ref>. 626 yılında İllig Kağan [[Hsüan-wu Kapısı Olayı]]ndan istifade ederek [[Ch'ang-an]]'a doğru hızla ilerledi. 23 Eylül 626 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:武德|武德]]九年, Ay: 八月, Gün: 癸未 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> İllig Kağan ve onun demir süvarileri Pien Köprüsü'nün kuzeyinde [[Vey Nehri]]'ne ulaştılar. 25 Eylül 626 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:武德|武德]]九年, Ay: 八月, Gün: 乙酉 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> köprünün ortasında beyaz atın kesilmesiyle [[Li Shimin|T'ai-tsung]] ile İllig Kağan arasında ''ittifak'' gerçekleştirildi. Tang tazminatını ödedi ve daha da haraç vermeye söz verdi. Bunun karşılığı olarak İllig Kağan süvarilerin geri çekilmesine razı oldu (Vey Nehri Sözleşmesi<ref>渭水之盟</ref> veya Pian Köprüsü Sözleşmesi<ref>便橋會盟 / 便桥会盟</ref>)<ref name="Zizhi191">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷191|Cilt 191]] {{Zh icon}}</ref>.

Fakat, Ekim 627'den önce Moğol ovasında yaşanan sert iklimler, ağır kar yağışı fırtınası toprakları birkaç metre derinliğe kadar örttü. Göçebelerin hayvanların otlatmaları önlendi ve bu nedenle hayvanların büyük birçoğunluğu öldü.<ref name="David">David Andrew Graff, ''Medieval Chinese warfare, 300-900'', Routledge, 2002, ISBN 978-0-415-23955-4, [http://books.google.com.tr/books?id=QDsfWBimDEkC&pg=PA186&dq=Famine+627+China&hl=tr&ei=CrFTTOjwE46evgO9vqgZ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDIQ6AEwAg#v=onepage&q=Famine%20627%20China&f=false p. 186.] {{En icon}}</ref> ''Yeni Tang Kitabı'' 'nın aktardığına göre, 628 yılında [[Li Shimin|T'ai-tsung]] şöyle konuştu: ''Göktürk elinde yaz ortasında [[kırağı]] görüldü. Güneş beş gündür aynı yerden doğdu. Ay üç gündür aynı parlaklıktaydı. Bozkır kırmızı renkli hava ([[Kum fırtınası]]) ile dolduruldu.''<ref>[[Ou-yang Hsiu]] v.s., ''Yeni Tang Kitabı'', [[:zh:s:新唐書/卷215上|Cilt 215-I]] {{Zh icon}}</ref> Böylece Göktürk ile Tang arasındaki güç dengesi drastik bir şekilde değişti.<ref name="David"/>

27 Mart 630 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:貞觀 (唐朝)|貞觀]]四年, Ay: 二月, Gün: 甲辰 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> meydana gelen [[Yinshan Muharebesi]]'nde<ref>陰山之戰</ref> [[Li Ching]] komutasındaki Tang ordusu İllig Kağan komutasındaki Göktürkleri yendi.<ref>''[[Tang Kitabı]]'', [[:zh:s:舊唐書/卷3|Cilt 3]] {{Zh icon}}</ref><ref name="NewTang93">Ou-yang Hsiu v.s., ''[[Yeni Tang Kitabı]]'', [[:zh:s:新唐書/卷093|Cilt 93]] {{Zh icon}}</ref><ref name="Zizhi193">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷193|Cilt 193]] {{Zh icon}}</ref>. İllig Kağan İşbara Şad'ın yanına kaçtı. Fakat 2 Mayıs 630 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh: 貞觀 (唐朝)|貞觀]]四年, Ay: 三月, Gün: 庚辰 [http://sinocal.sinica.edu.tw/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> Tang ordusu İşbara Şad'ın çadırına ilerledi. İllig Kağan esir alınıp Ch'ang-an'a gönderildi.<ref name="Zizhi193"/> Böylece Doğu Göktürk Kağanlığı çöktü ve Tang'ın [[Chi-mi]]<ref>羁縻</ref> sistemine girdi. T'ai Tsung, ''Vey Nehri'ndeki ayıbımı kapatmak için bana yeter.'' dedi.<ref name="NewTang93"/>.

=== Tahakküm dönemi (630-681) ===

Çin İmparatoru [[Li Shimin|T'ai-tsung]] kendisini Türklerin Gök Kağanı ilan ediyordu.{{fact}} Hakanlığa bağlı Türk ve diğer boylar etrafa dağılmaya başladılar, bunlardan bir kısmı ise Çin'e sığındı.

19 Mayıs 639 tarihinde <ref>Yıl: [[:zh:貞觀 (唐朝)|貞觀]]十三年, Ay: 四月, Gün: 戊寅 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> ''[[Kür Şad]]'' 'ın esin kaynağı olan [[Chieh-she-shuai]] ([[Şipi Kağan]]'ın oğlu ve Tölis Kağan'ın kardeşi) yanına topladığı 40 eski astı ile [[Li Shimin|T'ai-tsung]]'ın yaz sarayı olan Chiu-ch'eng Sarayına saldırdı.<ref name="z195"/> Chieh-she-shuai'nin isyanından sonra [[Göktürkler]]in [[Sarı Irmak]]'ın güneyinde bulunmalarının iyi omadığını dile getirenler çoğaldı. T'ai-tsung da Göktürk siyasetini değiştirmeye karar verdi.<ref>中国人民解放军军事科学院, 中国军事通史, 第十册　第十卷, 唐代军事史（上）, 军事科学出版社, 1998, ([[Çin Halk Kurtuluş Ordusu]] Askerî Bilim Akademisi, ''Çin Askerî Genel Tarihi, 10. Cilt, 1. Bölümü: Tang Dönemi Askerî Tarihi - I'', Askerî Bilim Yayınevi), s.184. [http://books.google.com.tr/books?id=RZu5AAAAIAAJ&q=%E9%98%BF%E5%8F%B2%E9%82%A3%E7%BB%93%E7%A4%BE&dq=%E9%98%BF%E5%8F%B2%E9%82%A3%E7%BB%93%E7%A4%BE&lr=&cd=6 books.google] {{Zh icon}}</ref> 13 Ağustos 639 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:貞觀 (唐朝)|貞觀]]十三年, Ay: 七月, Gün: 庚戌  [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> T'ai-tsung, [[Li Simo]] (Aşina Simo)'yu Chilipi Kağan olarak atadı ve çeşitli eyaletlerde oturan Göktürk ve etnik azınlıkları Sarı Irmak'ın kuzeyine götürmesine ve orada surlar inşa ederek uzun süre sınır kalelerini muhafaza etmesine dair ferman çıkardı. Ancak Chilipi Kağan [[Seyanto]]lardan korkarak kaleden çıkmak istemeyince T'ai-tsung, Tarım Bakanı Kuo Sipen'i Seyontolara yollayarak, Göktürklerle savaşmaması talimatını verdi.<ref name="z195">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷195|Cilt 195]] {{Zh icon}}</ref>

28 Şubat 641 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:貞觀 (唐朝)|貞觀]]十五年, Ay: 正月, Gün: 乙亥 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> Chilipi Kağan ilk defa nehri geçerek eskiden Dingxiang Kalesinin bulunmuş olduğu yerde çadırı kurdu. 30.000 hanelik halkı, 40.000 sağlam askeri ve 90.000 atı vardı.<ref name="z196">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷196|Cilt 196]] {{Zh icon}}</ref> Kağan, imparator T'ai-tsung'a “''Bendeniz haddim olmadığı halde merhametiniz sayesinde kabilenin başı oldum. Kabul olunursa nesillerimiz boyunca devletin bir bekçi köpeği olarak kuzey kapıyı koruyayım. Eğer Seyantolar istila ederse ailemin [[Çin Seddi]]nin içine girmesine izin veriniz.” ''dedi. T'ai-tsung kararnameyi çıkarıp buna izin verdi.<ref name="z196" />

679 yılında [[Shanyu Genel Valiliği]]'nin<ref>單于大都護府</ref> Göktürk liderlerinden [[Ashide Wenfu]] ve [[Ashide Fengzhi]], [[Ashina Nishufu]]'yu kağan yaparak Tang'a karşı isyan ettiler.<ref name="Zizhi202">Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷202|Cilt 202]] {{Zh icon}}</ref> 680 yılında, Tang ordusu Ashina Nishufu ve onun ordusunu yendi. Ashina Nishufu kendi adamları tarafından öldürüldü.<ref name="Zizhi202"/> Ashide Wenfu, [[Ashina Funian]] kağan yaparak yine Tang'a karşı isyan etti.<ref name="Zizhi202"/> Ashide Wenfu ve Ashina Funian Tang ordusuna teslim oldu. 5 Aralık 681 tarihinde<ref>Yıl: [[:zh:开耀|開耀]]元年, Ay: 十月, Gün: 乙酉 [http://db1x.sinica.edu.tw/sinocal/ Academia Sinica] {{Zh icon}}</ref> Ashide Wenfu ve Ashina Funian da dahil olmak üzere 54 Göktürk Ch'ang-an'ın Doğu Pazarında halka açık bir alanda idam edildi.<ref name="Zizhi202"/> 682 yılında [[İlteriş Kağan|Kutluk]], Funian'ın adamlarının kalıntısı ile birlikte isyan etti ve Heisha Kalesini işgal etti.<ref>Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[:zh:s:資治通鑑/卷203|Cilt 203]] {{Zh icon}}</ref>

=== Batı Göktürk Kağanlığı ===
{{ana|Batı Göktürk Kağanlığı}}

Doğuda bunlar olup biterken batıdaki sınırlarını [[Kırım]]'a kadar{{fact}} genişleten [[İstemi Yabgu]] öldü. Yerine oğlu [[Tardu Kağan]] geçti. Tardu, [[603]] yılına kadar hükümdarlığını sürdürdü.

Doğuda Ta-po'nun ölümü üzerine tahta çıkan [[To-lo-pien]] (ya da sonraki adıyla [[Apa Kağan]]) [[toy]]da / [[kurultay]]da yapılan [[kengeş]]'te (müzakere) onaylanmadı. Yerine Ta-po'nun yeğeni [[Şa-po-lio]] / [[İşbara Kağan]] ilan edildi. Çin politikalarının da tesiriyle batı kağanı [[Tardu]], To-lo-pien'i destekledi.{{kaynak göster}} İşbara'nın Apa'nın annesini öldürtmesi{{kaynak göster}} doğu ile batı arasındaki ilişkileri bir daha düzelmemek üzere bozdu;{{kaynak göster}} iki budun artık birbirlerine düşman hale geldi.

Tardu'nun ölümünden sonra [[Batı Göktürkler]], güçlerinin zayıfladığının bir göstergesi olan, yabguluk ve şadlık adları altında [[Aşena]] ailesine mensup kişilerce yönetildikten sonra [[630]] yılında Çin egemenliğine girdi. Bundan sonra On Oklar adını alarak [[Türgişler|Türgiş]] boyunun önderliğindeki boylar federasyonu şeklinde yüzyılın sonuna kadar Çin hakimiyetinde kaldılar.

Batı kağanlığının 658'de yıkılmasıyla I Göktürk Kağanlığı yıkılmış oldu.{{fact}}

=== İkinci Doğu Göktürk (Kutluk) Kağanlığı (682-745) ===
{{ana|İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı}}
681 yılında Asena(ya da Aşina) ailesinden [[Kutluk Kağan]], Çin'in kuzeyine yerleşmiş Türk boylarını yeniden toparlamayı başardı. Çin, [[Kitan]] ve [[Dokuz Oğuzlar]] ([[Uygurlar]]) ile yapılan savaşlar sonucunda [[Ötüken]] ormanında Göktürk Kağanlığı yeniden güçlendi. Kutluk, ili (devleti/ulusu) yeniden derlediği için [[İlteriş Kağan|İlteriş]] adını aldı.

692'de ölen İlteriş'in yerine kardeşi [[Kapgan Kağan|Kapgan]] kağan oldu. Devlet kurulduğundan beri kağanlık danışmanı olan [[Tonyukuk]]'un da bulunduğu [[Kitan]]'a [[Tatabilere]], [[Basmil]]lara, [[Çik]]lere, [[Az]]lara, [[Bayırkular]]a, [[Türgiş]]lere/On Oklara (Batı Göktürk budunu, Kitabelerde sürekli Türgiş Kağanı Türküm, budunum idi ifadeleri bununla ilgilidir), Kırgız ve Dokuz Oğuzlara yapılan seferlerle II. Göktürk Kağanlığı'nın sınırları Okyanus'tan [[Maveraünnehir|Mâveraünnehir]]'deki [[Temir Kapığ]] ([[Demirkapı]])'ya kadar ulaştı. [[İpek Yolu]]'nun büyük bir kısmı denetim altına alınmış oldu.

Kapgan'ın, Bayırkuların kurduğu bir pusuda öldürülmesi üzerine Göktürk Kağanlığı'nın başına oğlu [[İnel Kağan|İnel]] (ya da Ünal) geçti. Ancak Kutluk'un oğlu [[Bilge Kağan|Bilge]]'yi, İnel'in kağanlığını kabul etmedi. Boy begleri (beyleri) Bilge'yi kağan ilan etti. İnel kabul etmese bile öldürüldü.Yeni kağan başa geçince kardeşi [[Kül Tigin]]'e ordunun komutanlığını verirken, [[Tonyukuk]]a [[vezirlik]] görevini verdi. Onun dönemi de amcası dönemindeki gibi devletin egemenliğindeki boyların başkaldırılarıyla geçti. Çin'in desteklediği [[Uygur]]-[[Karluk]]-[[Basmil|Basmıl]] bağlaşmasının [[Ötüken]]'e yönelik sürekli saldırıları, İpek Yolu'nun kilit noktası olan [[Cungarya]]{{fact}}'nın Çin'in denetimine geçmesi ve batıda [[Batı Göktürk Kağanlığı|On Ok]] budunu hakimiyetine alan Türgişler'in gün geçtikçe güçlenmesi neticesinde II. Göktürk Kağanlığı çöküşe sürüklendi. Bilge Kağan'ın, danışmanı Tonyukuk'u ve küçük kardeşi Kül Tigin'i kaybetmesinden sonra zehirlenerek {{kaynak göster}} öldürülmesi üzerine yerine geçen [[Tengri Kağan]] çocuk yaştaydı. Onun kağanlığına karşı gelen Ozmış da ülkeyi toparlayacak güçte değildi. Uygurlar 745'te Ötüken'e girerek Göktürk Kağanlığına son verdiler.

== Gök Türk Kağanları Listesi ==

=== Doğu Kağanları ===
1 ) Bumin İl Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 551-552. Adı: Türkçe Bumin ya da Tümen, Çincede Tŭmèn (T’u-men). Unvanları: Türkçe Bumin İl Kağan (yazıtlarda Bumin Kağan), Sogdça’da βwmyn γ'γ'n ve Çincede Tŭmèn Yīlì Kĕhàn (T’u-men Yi-li K’o-han).

2 ) Yĭxījì Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 552-553. Adı: Türkçe Ḳara, Çincede Kēluó (K’o-lo). Unvânı: Çincede Yĭxījì Kĕhàn (Yi-hsi-chi K’o-han).

3 ) Mùgān Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 553-572. Kağan olmadan önceki unvânı: Çincede Yāndū Sìjīn (Yen-tu Ssu-chin), (Sìjīn = İrkin/Erkin). Kağanlık unvânı: Eğer Mugan Türkçe ise Eski Türkçede sözcükler M ile başlamadığı için Buḳan Ḳaġan olması gerekir ancak Türkçede Buḳan diye bir sözcük ya da adın varlığı bilinmiyor (ancak Kırım’a saldıran Gök Türk komutanının adı Yunanca kaynaklarda Boukhanos - Βουχανος olarak geçiyor); Sogdçada Mwγ'n γ'γ'n, Çincede Mùgān Kĕhàn (Mu-kan K’o-han).

4 ) Tapar/Taspar Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 572-581. Adı: Türkçede Tapar ve Sogdçada T’sp’r (Taspar). Unvânı: Sogdçada T’sp’r γ'γ'n ve Çincede Ta/Tuóbō Kěhàn (T’o-bo K’o-han).

5 ) Ānluó Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıl: 581. Adı ve Unvânı: Adı Çincede Ānluó (An-lo) olmasına karşılık kağanlık unvânı alıp almadığı bilinmemektedir

(İç Savaş, devlet birkaç yönetici arasında bölünür, Nevêr tarafından birleştirilir).

6 ) Işbara Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 582-587. Adı: Sogdça Nw’’r (Nevêr/Ñevar/Nivar), Çincede Shètú (She-t’u) / Niètú (Nie-t’u). Unvânı: Türkçede Işbara Ḳaġan, Sogdçada Nw’’r γ'γ'n ve Çincede Ĕrfú Kěhàn (Er-fu K’o-han) ile Shābōlüè Kěhàn (Sha-po-lüe K’o-han).

7 ) Baġa Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 587-588. Kağanlık öncesi adı ve unvânı: Türkçede bir olasılıkla Çulluġ, Çincede Yèhù Chŭluóhòu (Ye-hu Ch’u-lo-hou) (Yèhù = Yabġu). Unvânı: Türkçe Baġa Ḳaġan, Çincede Mòhè Kěhàn (Mo-ho K’o-han).

8 ) Dūlán Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 588-600. Adı: Çincede Yōngyúlǘ (Yung-yü-lü). Unvânı: Çincede Dū/Dōulán Kěhàn (Tu/Tou-lan K’o-han).

9 ) Qĭmín Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 600-609. Adı: Çincede Tūlì (T’u-li). Unvânı: Çincede Yīlìdou Qĭmín Kěhàn (Yi-li-tou Ch’i-min K’o-han).

10 ) Shĭbì Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 609-619. Adı: Çincede Duōjíshì/Doují (Tuo-chi-shih/Tou-chi). Unvânı: Çincede Shĭbì Kěhàn (Shih-pi K’o-han).

11 ) Tūlì Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 619-621. Adı: Türkçede bir olasılıkla Çulluġ, Çincede Chŭluóhòu (Ch’u-lo-hou). Unvânı: Türkçede Yabġu Ḳaġan, Çincede Tūlì Kěhàn (T’u-li K’o-han) ve Yèhù Kěhàn (Ye-hu K’o-han).

12 ) İllig Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 621-630. Adı: Çincede Duōbì (To-bi). Unvânı: Türkçede İl/İllig Ḳaġan ve Çincede Xié/Jiélì Kěhàn (Hsieh/Chieh-li K’o-han)

(630’da, Táng [T’ang] Sülâlesi Doğu Kağanlığı’nı yıkar).

13 ) Dabu Kağan (âsî): Kağanlık Yaptığı Yıllar: 630-638. Unvânı: Çincede Dabu Kěhàn (Ta-pu K’o-han).

14 ) Yugu Şad: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 638-639. Unvânı: Çincede Yugu Shè (Yü-ku She).

15 ) Yiminishusilipi Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 641-643. Çin’e yerleştirilen Gök Türklerin başına Táng (T’ang) Sülâlesi’nce getirilmiştir. Adı: Çincede Simo (Ssu-mo). Unvânı: Çincede Yiminishusilipi Kěhàn (Yi-mi-ni-shu-ssu-li-p’i K’o-han).

16 ) Yizhu Chebi Kağan (âsî): Kağanlık Yaptığı Yıllar: 638/639-648/650. Adı: Çincede Hubo (Hu-po) (?)(?). Unvanları: Önce Çincede Chebi (Ch’e-pi) iken sonradan Çincede Yizhu Chebi Kěhàn (Yi-chu Ch’e-pi K’o-han) olarak geçen unvânı aldı.

17 ) Āshǐnà Nizek Beg Kağan (âsî): Kağanlık Yaptığı Yıllar: 679-680. Adı: Sogdça-Türkçe Nizek Beg olabilir, Çincede Āshǐnà Níshúfú (A-shih-na Ni-shu-fu). Sogdça Nîzek adının Çincedeki biçimi Níshú’dur (Ni-shu); Fú ise Türkçe Beg için kullanılmış olabilir.

18 ) Āshǐnà Fúniàn Kağan (âsî): Kağanlık Yaptığı Yıl: 681. Adı: Çincede Āshǐnà Fúniàn (A-shih-na Fu-nien).

19 ) İltiriş Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 682-691. Adı: Türkçe Ḳutluġ, Çincede Āshĭnà Gǔduōlù (A-shih-na Ku-do-lu). Unvanları: Türkçe Ḳutluġ Ḳaġan ve İltiriş Ḳaġan, Çincede Gǔduōlù Kěhàn (Ku-to-lu K’o-han) ve Xié/Jiédiēlìshī Kěhàn (Hsieh/Chieh-tie-li-shih K’o-han).

20 ) Ḳapġan Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 691-716. Kağanlıktan önceki unvânı: Türkçe Bögü ya da Beg Çor olduğuna ilişkin görüşler vardır, Çincede Mòchuò (Mo-ch’o). Unvanları: Türkçe Bögü Ḳaġan ve Ḳapġan Ḳaġan, Çincede Mòchuò Kěhàn (Mo-ch’o K’o-han).

21 ) İnel Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıl: 716. Adı: Türkçe Bögü olabilir, Çincede Fújù (Fu-chü). Unvânı: Türkçe İnel Ḳaġan, Çincede Yíniè
Kěhàn (Yi-nie K’o-han).

22 ) Bilge Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 716-734. Adı: Çincede Mòjílián (Mo-chi-lien). Unvânı: Türkçe Bilge Ḳaġan, Çincede Píjiā Kěhàn (P’i-chia K’o-han).

23 ) Yīrán Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 734-740. Unvânı: Çincede Yīrán Kěhàn (Yi-jan K’o-han).

24 ) Teŋri Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 740-741. Unvânı: Türkçe Teŋri Ḳaġan, Çincede Cheng/Dēnglì Kěhàn (Ch’eng/Teng-li K’o-han).

25 ) (Adı ve unvânı bilinmiyor; Bilge Ḳaġan'ın oğullarından biri).

26 ) (Adı ve unvânı bilinmiyor; Bilge Ḳaġan'ın oğullarından biri).

27 ) Ḳutluġ Yabġu: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 741-742. Unvânı: Türkçe Ḳutluġ Yabġu, Çincede Gǔduōlù Yèhù (Ku-to-lu Ye-hu).

28 ) Ozmış Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 742-744. Kağanlıktan Önceki Unvânı: Türkçe Ozmış Tigin. Kağanlık Unvânı: Türkçe Ozmış Ḳaġan (bunu Özmiş diye okuyanlar varsa da yazıtlarda Ozmış olarak yazılmıştır), Çince’de Wūsūmĭshī Kěhàn (Wu-su-mi-shih K’o-han).

29 ) Báiméi Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 744-745. Unvânı: Çincede Báiméi Kěhàn (Pai-mei K’o-han) (Ak Kaşlı Kağan) olduğuna göre Türkçede Aḳḳaş Ḳaġan olabilir ancak elimizde yazılı bir belge yok.

=== Batı Kağanları ===
1 ) İstemi Yabġu (bağımsız değil): Yabġuluk Yaptığı Yıllar: 552-576. Adı: Türkçe yazıtlarda İstemi; Yunancada Silziboulos ΣΙΛΖΙΒΟΥΛΟΣ / Σιλζιβουλοσ, Dizaboulos ΔΙΖΑΒΟΥΛΟΣ / Διζαβουλοσ, Stembis ΣΤΕΜΒΙΣ / Στεμβισ, Arapça’da Sincibû ve Çincede Shìdiănmì (Shih-tien-mi) / Shìdìmĭ (Shih-ti-mi). Yapılan incelemeye göre Ziboulos, Zaboulos, Cibû ve sonraki Tǒng Yabġu Kağan için kullanılan Yunanca Ziebel, Ermenice Cebu, Gürcüce Cibgu Türkçe Yabġu’ya denk gelmektedir. İstemi ve Stembis ise bu adın Çince çevriyazısına daha yakın durmaktadır. İlk hece olan Sil/Di/Sin/Shì Türkçe Sı sözcüğüne benzemektedir. Bu durumda, Gök Türk yazıtlarında İstemi Ḳaġan olarak geçen bu kişinin gerçek unvânı Sı Yabġu olabilir mi? Unvanları: Türkçede İstemi Yabġu (yazıtlarda İstemi Ḳaġan), Çincede Shìdiănmì Yèhù (Shih-tien-mi Ye-hu).

2 ) Tardu Yabġu/Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 576-603. Adı: Türkçede ve Sogdçada Tardu, Çincede Dátóu (Ta-t’ou). Unvanları: Türkçede Tardu Yabġu/Ḳaġan, Çincede Dátóu Kěhàn (Ta-t’ou K’o-han) ve Bùjiā Kěhàn (Pu-chia K’o-han).

3 ) Chŭluó Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 603-611. Adı: Çincede Hésànà (Ho-sa-na). Unvânı: Çincede Níjuē Chŭluó Kěhàn (Ni-chüeh Ch’u-lo K’o-han).

4 ) Shèguì Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 611-618. Unvânı: Çincede Shèguì Kěhàn (She-kui K’o-han).

5 ) Tǒng Yabġu Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 618-630. Unvânı: Çincede Tǒng Yèhù Kěhàn (T’ung Ye-hu K’o-han).

(Bundan sonrakiler Táng [T’ang] Sülâlesi’ne bağlılar; iç savaş başlar)

6 ) Baġatur Küllüg Sìpí Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 630. Kağanlıktan Önceki Unvanları: Çincede Mòhèduō (Mo-ho-to) olan Türkçe Baġatur ve Yǎngsù Tèjìn (Yang-su T’e-chin) (Tèjìn = Tigin). Kağanlık Unvânı: Çincede Mòhèduō Qūlì Sìpí Kěhàn (Mo-ho-to Ch'ü-li-ssu-p'i K’o-han; Qūlì = Küllüg [Ünlü]), Hou Qūlìpí Kěhàn (Hou Ch'ü-li-p'i K'o-han) ya da Sì Qūlìsìpí Dūlù (Ssu Ch'ü-li-ssu-p'i Tu-lu).

7 ) Yĭpí Bōluó Sì Yabġu Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 630-633. Kağanlıktan Önceki Unvânı: Çincede Xi/Tielì
Tèjìn (Hsi/li T'e-chin). Kağanlık Unvânı: Çincede Yĭpí Bōluó Sì/Lü Yèhù Kěhàn (Yi-p'i Po-lo Ssu Ye-hu K’o-han).

8 ) Tarduş Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 633-634. Adı: Sogdça Nîzek, Çincede Níshú (Ni-shu). Unvânı: Türkçe Tarduş Ḳaġan, Çincede Duōluó Kěhàn (To-lo K’o-han).

9 ) Işbara İltiriş Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 634-638. Kağanlıktan Önceki Unvânı: Türkçe Toŋa Şad, Çincede Tóng’é Shè (T’ung-e She). Kağanlık Unvânı: Türkçe Işbara İltiriş Ḳaġan, Çincede Shābōluó Die/Xilìshī Kěhàn (Sha-po-lo Tie/Hsi-li-shih K’o-han).

(İç Savaş, kağanlık ikiye ayrılır)

10 ) Yĭpí Tarduş Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 638-642. Kağanlıktan Önceki Unvânı: Çincede Yugu Shè. Kağanlık Unvânı: Türkçe Tarduş Ḳaġan, Çincede Yĭpí Duōluó Kěhàn (Yi-p’i To-lo K’o-han).

11 ) Yiqulishi Yĭpí Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 639-640. Unvânı: Çincede Yiqulishi Yĭpí Kěhàn (Yi-ch’ü-li-shih Yi-p’i K’o-han).

12 ) Baġatur Yĭpí Yabġu Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 640-641. Unvânı: Çincede Mòhèduō Yĭpí Yèhù [Mo-ho-to Yi-p’i Ye-hu].

13 ) Yĭpí Işbara Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 641-642. Kağanlıktan Önceki Unvânı: Çincede Biheduo Yèhù (Pi-ho-do Ye-hu). Kağanlık Unvânı: Çincede Yĭpí Shābōluó Kěhàn (Yi-p’i Sha-po-lo K’o-han) .

14 ) Yĭpí Shèguì Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 642-649. Unvânı: Çincede Yĭpí Shèguì Kěhàn (Yi-p’i She-kui K’o-han).

15 ) Işbara Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 651-656. Adı: Çince’de Āshǐnà Hèlǔ (A-shih-na Ho-lu). Unvânı: Türkçe Işbara Ḳaġan, Çincede Shābōluó Kěhàn (Sha-po-lo K’o-han).

16 ) Xīngxīwáng Kağan ve Jìwǎngjué Kağan: Táng (T’ang) Sülâlesi’nin atadığı kukla kağanlar. Aralarında iç savaş yaşanmıştır. Kağanlık Yaptıkları Yıllar: 651-667. Adları: Xīngxīwáng Kağan’ın adı Çincede Āshǐnà Míshe (A-shih-na Mi-she), Jìwǎngjué Kağan’ın adı ise Çincede Āshǐnà Bùzhēn (A-shih-na Pu-chen). Unvanları: Āshǐnà Míshe’nın unvânı Çince, Āshǐnà Bùzhēn’ın unvânı ise Çince Jìwǎngjué Kěhàn (Chi-wang-chüeh K’o-han).

17 ) Āshǐnà Yuánqìng ve Jiézhōng Shìzhŭ Kağan: Kağanlık Yaptıkları Yıllar: 667-692. Adları: Yuánqìng'in adı Çincede Āshǐnà Yuánqìng (A-shih-na Yüan-ch’ing), Jiézhōng'un adı Çince’de Buli Húsèluó (Pu-li Hu-se-lo; Buli = Türkçe Böri [Kurt]). Unvanları: Húsèluó’nun unvânı Çincede Jiézhōng Shìzhŭ Kěhàn (Chieh-chung Shih-chu K’o-han).

18 ) I. On Oḳ Ḳaġan (âsî): Kağanlık Yaptığı Yıllar: 677-679. Adı: Çincede Tuizi (T’ui-tzu). Unvânı: Türkçe On Ok Ḳaġan ve Çincede Shíxìng Kěhàn (Shih-hsing K’o-han, “On Boyun Kağanı”).

19 ) II. On Oḳ Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 704-716. Adı: Çincede Āshǐnà Huáidào (A-shih-na Huai-tao). Unvânı: Türkçe On Oḳ Ḳaġan ve Çincede Shíxìng Kěhàn (Shih-hsing K’o-han).

20 ) Āshǐnà Xiàn: Kendisi kağanlık unvânı almadığı hâlde On Oklar’ı yönetmek için Çin tarafından gönderilmiştir. Görev Yaptığı Yıllar: 705-717. Adı: Çincede Āshǐnà Xiàn (A-shih-na Hsien).

21 ) III. On Oḳ Ḳaġan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 739. Adı: Çincede Āshǐnà Xīn (A-shih-na Hsin). Unvânı: Türkçe On Oḳ Ḳaġan ve Çincede Shíxìng Kěhàn (Shih-hsing K’o-han).
== Yönetim ==

Devleti "[[Kağan]]" unvanlı hükümdar yönetirdi. Kağan'da ''bilgelik'', ''alplık'' ve ''erdemlilik'' özellikleri aranırdı. [[İl]] denilen ülkeyi bilgili, kahraman, özü sözü doğru, erdemli devlet başkanı yönetirdi. Kağan'ın vazifeleri arasında savaş gücüyle devleti kurma ve düzene koyma, yeni alınan yerlere iskân, ''töre'' yani kanunları düzenlemek, halkı doyurup giydirmek vardı.{{fact}} Ülke geniş bölge teşkilatı gereğince Doğu ve Batı olmak üzere [[ikili devlet sistemi]]ne göre idâre edilirdi.{{fact}}Hükümdarlık hakkı tanrıdandır. Tanrı hükümdar olmasını istediği kişilere  “kut” verir. Bilge Kağan ve atalarına da kut vermiştir. Metinlerde birçok defa tanrı adı zikredilir. Kağan, hakan, kam, kan sözcüklerinin ve tengi, umay, yer- su gibi tanrı ve tanrıçaların kullanımı ve alakaları da devlet anlayışında tanrısal öğeleri tasvir eder. Hükmün ilahi temeli diğer krallık ve yönetimlerde de görülebilir ancak burada ilgi çekici olan tanrının yansıması olan kağanın halktan kopmamış olmasıdır.<ref>Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, Doğubatı Yayınları, 2011 s.242-289</ref><ref>http://www.dmy.info/gokturklerin-devlet-anlayisi/</ref>

Kağan ve kağanın eşi Kağatun'nın<ref>可賀敦/可贺敦</ref> dışında toplam 28 unvan vardı.<ref>''Tang Kitabı'', [[:zh:s:舊唐書/卷194下|Cilt 194-II]]</ref><ref>''Yeni Tang Kitabı'', [[:zh:s:新唐書/卷215上|Cilt 215-I]]</ref> Önceleri sayısı bir olan Yabgu’ya, toprağı genişledikçe ihtiyaç çoğalmıştır. Şehzadelere [[Tegin]] veya Tigin adı verilirdi. Tiginler, genel valilik, başkomutanlık gibi önemli memuriyetleri yaparlardı.

* Tigin (特勒): prens
* Şad (設): vali, askerî komutan
* Yabgu (葉護): bakan
* Kül çor (屈律啜)
* Apa (阿波)
* İlteber (俟利發)
* Tudun (吐屯)
* İrkin (俟斤)
* Yanhongda (閻洪達, yánhóngdá)
* İlteber (頡利發)
* Tarkan (達幹 )

Göktürk Kağanlığı çatısı altında 12 [[budun]] toplanmıştır. [[Göktürk Yazıtları]]'ndaki budun adları şunlardır:<ref name="BALABAN"/>

* Türk/Türük Bodun 
* Oğuz/Dokuz Oğuz Bodun 
* On-ok Bodun
* Töliş Bodun
* Tarduş Bodun
* Karluk Bodun
* Türgiş Bodun
* Ediz Bodun
* İzgil Bodun
* Çik Bodun
* Az Bodun
* Soğdak Bodun

Tüm budunlara genel isim olarak “Köktürk” adı da kullanılmış, [[Çinliler]] de "Tukyu" kelimesini kullanmıştır.{{fact}}

Göktürk İmparatorluğu’nun 193 yıllık dönemi içinde egemenliği altında şu devlet kuruluşları bulunmuştur:<ref name="BALABAN"/>

* Türk devlet kuruluşları: Dokuz-Oğuz (Üç-Oğuz), On-Uygur, Kırgız, Basmil, Karluk, Türgiş (Türkeş/On-Ok), Ediz,Yağma,Çiğil,Tatar(Dokuz-Tatar)
* Moğol, Mançu, Tunguz ve Acem soylu toplumların devlet kuruluşları:  Avar (Apar), Kıtay (Kıtany), Kurıkan (Üç-Kurıkan), Bayırku, İzgil, Tangut (Toygut), Tongra, Altı Çub Soğdak (Sogd), Tezik, Az, Çik, Berçik, Tatabı.

== Ordu ==
Göktürk ordusu, yükselme döneminde Asya’nın en güçlü askeri kuvvetiydi.{{fact}} Ordunun üçte ikisi süvari, biri de piyadeydi.{{fact}} Akınlarda ve savaşlarda süratli hareket etmek esastı.{{fact}} Gece ve gündüz sıkı yürüyüşle yol alan ve atlarına nöbetle binen Türk süvarisi, hiç ümit edilmedik anda, hiçbir haber alma şansı bırakmadan düşman ordusuna saldırırdı.{{fact}} Savaşta düşman asker miktarı yüzbinleri bulursa, Türk ordusu kırdırılmazdı.{{fact}} Bozkır taktiği{{fact}} ile ilk önce geri çekilinirdi. Merkez üssünden ayrılan düşman, vurkaç ve gerilla savaşı ile yıpratılıp, ani baskınla yok edilirdi.{{fact}} Göktürklerin bayrak ve tuğlarının tepesinde altından yapılmış kurt başlı heykel bulunurdu. Tuğ ile davul da bağımsızlık sembolleriydi.

Yazıtların birçok yerinde,Köktürkler'in hâkim güç olmasına,sık sık değinilir.Özellikle; Bilge Kağan'ın ağzından yazılan, Kül Tigin abidesinde,Bilge Kağan,sık sık, "''Dizliye diz çöktürdük,başlıya baş çöktürdük''." diyerek,Köktürklerin görkemli gücünü zikreder.<ref name=":0" />
[[Dosya:Harhorin.jpg|thumb|center|700px|<center>Orhun'dan geniş görünüş</center>]]
Göktürklerin başkenti [[Ötüken]]’dir. Burası [[Orhun Irmağı]] ile [[Selenge Irmağı]]'nın Tarim kolu arasında, ormanlar içinde bitki örtüsü ve suyu bol bir [[şehir]]di.{{fact}} Ötüken’den başka Barshan, Çargelen-Çumgal, [[Çaldıvar]], Atbaş, Şirdakbeg, Nanageldi, Fergana, Yassıkugart, Çikircik başlıca Göktürk'ün şehirleridir.

Göktürklerde karar, seçim, insan ve hayvan sayımı için ziyafetli devlet meclisi mahiyetinde [[Kenğeş Meclisi]] toplanırlardı.
<!--
== Dış ilişkileri ==
-->
== Göktürklerde Kimlik Bilinci ==
Köktürkler,tarihte Türk adını ilk kez kullanan Türk devletidir.Anıtların sadece birkaç yerindeki ibareleri saymazsak,Köktürkler kendilerine; Türk,devletlerine ise Türk Kağanlığı demektedir.Bu özellikler ele alındığında,Köktürk Devleti'nin ideoloji olarak,milliyetçiliği benimsediği ve devletin her kademesinde bunu uyguladığı görünür.Bunun en büyük yazıtı elbette;yazıtlarda geçen bölümlerdir.<ref name=":0" />

== Kültür ==
=== İnanç ve kuruluş mitolojisi ===

[[Dosya:Kyzyl orkhon inscription.jpg|thumb|left|150px|Yazıyı taşıyan en eski belge [[Kızıl]] şehrinde bulunuyor.]]

Göktürkler inanç ve düşünce yapılarına göre Göktanrı ([[Tanrı]] veya [[Tengri]]) tarafından devlet kurma görevinin kendilerine verildiğine inanır ve bu doğrultuda hareket ederlerdi. Bu yüzden kendilerini Göktürk olarak tanımlamışlardır.{{fact}} Gök rengi, yani mavi kutsaldı.{{fact}} Yine ibadetler göğe en yakın yerlerde, yükseklerde yapılırdı.{{fact}} Bugün halen Anadolu'daki Türkmenler, belli kutlamalar için yüksek dağlara, tepelere çıkmaktadırlar.{{fact}}

Göktürklerde hükümdar soyunun adı yazılı Çin kaynaklarına ve Türk sözlü geleneğine{{fact}} göre [[Asen]] (Asena, Zena, Aşena, Aşina 阿史那) dir. Bu kaynaklarda Göktürk Kağanlığını kuran bu ailesi kendi tanımlamada dişi bir kurdun soyundan geldiği anlatılmaktadır..

=== Kurt başlı tuğ ===
Doğu Göktürk kağanlarından [[Şipi Kağan]]<ref>始畢可汗</ref> (609～619), Suy Hanedanın son ve Tang Hanedanı’nın ilk yıllarından Çin’in iç siyasetine müdahale etmiştir. 617 yılında Çin otoritesine karşı isyan eden Çinli general Liang Shidu'ya<ref>梁師都, Liáng Shīdū</ref> kendi askerlerini komuta ettirmiş{{fact}} ve Tadu Bilge Kağan<ref>大度毘伽可汗</ref> unvanı ve kurt başlı tuğu<ref>狼頭纛, [[pinyin]]: láng tóu dào</ref> armağan vermiştir.<ref name="yt215">Ou-yang Hsiu, ''Yeni Tang Kitabı'', [[:zh:s:新唐書/卷215上|Cilt 215-1]] {{Zh icon}}</ref> Aynı şekilde Liu Wuzhou'ya<ref>劉武周, Liú Wǔzhōu</ref> Dayan Kağan (定楊可汗) unvanı ve kurt başlı tuğu vermiştir.<ref>Ssu-ma Kuang, ''Tzu chih t'ung chien'', [[s:zh:資治通鑑/卷183|Cilt 183]] {{Zh icon}}</ref>

=== Sanat ve edebiyat ===

[[Orta Asya]]'da yapılan araştırma ve kazılarda Göktürkçe yazılı eserler bulunmuştur. Para, taş ve ağaç üzerine yazılan metinlerden, para ve taşlar üzerine yazılanlar günümüze kadar gelmiştir.{{fact}}

İlk Türk abidelerinde yazılara altıncı yüzyılda rastlanmıştır. Bunlar kısa metinlerdir. Elde kalan Bengü Anıtları, [[Orhun Yazıtları]] veya 'Türük Bengü Taşları' da denen üç büyük yazıttır. Taşların üzeri oyulmak suretiyle yazılmıştır. Bu yazıtlar; Göktürk Kağan'ı [[Bilge Kağan]], [[Kül Tigin]] ve Vezir [[Bilge Tonyukuk]] adlarına yazılıp, dikilmiştir. Yazıtlar kireç taşına yontularak yazıldığından zaman ve açık havanın tahribatına maruz kalıp, bozulmuştur. Bu yüzden bazı satırları ve birçok kelimeleri okunamaz durumdadır. Kül Tigin kitabesi, içlerinde en az tahribata uğrayanıdır.{{fact}}

<gallery>
Dosya:Bilge Tonyukuk - Orkhon Inscriptions.jpeg|none|thumb|250px|Tonyukuk Yazıtı'nın bir görseli
Dosya:Gok turk Epigraph Copy in Gazi University Ankara.jpg|none|thumb|110px|Ankara'da Gazi Üniversitesi'ndeki, Bilge Kağan Yazıtı'nın bir kopyası
Dosya:Kultigin Monument of Orkhon Inscriptions.jpeg|none|thumb|110px|Kültigin Yazıtı'nın bir görseli
</gallery>

== Meclis ==

Göktürk Kağanlığı'nda bir meclisin var olduğu, [[Çin]] kaynaklarından ve [[Orhun Yazıtları]]'ndan anlaşılmaktadır. [[Göktürkler]]'de meclis kelimesinin karşılığı [[toy]] idi. Bu meclisin üyelerine [[toygun]] (Çince: 忽里勒台) denirdi.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Türk Milli Kültürü |soyadı= Kafesoğlu|ad= İbrahim|yazarbağı= |yıl= 1984|yayıncı= Ötüken Neşriyat|yer= İstanbul|isbn= ISBN 975-437-236-5|sayfa= 250|sayfalar= |erişimtarihi= 28 Nisan 2016|url=}}</ref>
	
[[Göktürk]] kağanları toyun doğal başkanı oluyorlardı. Kağan olmadığı zaman toya, hanedana mensup olmayan [[aygucı]] başkanlık ederdi. Bu kişiler ayrıca ''başbakan'' konumunda idiler. [[Göktürkler]] hakkında ilk bilgileri veren Çin kaynağı Chou Shu'nun 50. bölümünde, [[Göktürkler]]'in henüz devlet olarak kurulmadıkları döneme ait bilgileri verirken, bazı rivayetlerden bahsedilmektedir. Bu rivayetlerden sonra esas tarihi bölüme geçilirken, doğruluğu belli olmayan bir öyküden söz edilmektedir:

''Daha boy aşamasında olan [[Göktürkler]], kendi aralarında bir önder seçmek için hepsi bir araya toplanmış, ağaçlık bir yerde yükseğe sıçrama yarışması düzenlemişlerdi. Sonuçta en yükseğe sıçrayan önder olarak seçilmiştir. 545 yılında ilk Çin elçisi An-no-p'an-t'uo, [[Göktürk]] merkezine vardığında, [[Göktürkler]], kağanları [[Bumin Kağan]] ile birlikte sevinmişler ve:
 
''Şimdi büyük ülkenin elçisi geldi, bundan dolayı ülkemiz gelecekte yükselecektir.'' diyerek birbirlerini tebrik etmişlerdi. Bu kayıtlar ile [[Göktürkler]]'in henüz devlet haline gelmeden bile meclis veya ona benzer işlevi gören bir yapıya sahip oldukları anlaşılmaktadır.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Chou Shu|cilt= 50|soyadı= |ad= |yazarbağı= |yıl= |yayıncı= |yer= |isbn= |sayfa= 908|sayfalar= |erişimtarihi=28 Nisan 2016 |url=}}</ref>

[[Toy]]un kağan seçiminde oynadığı rolü gösteren en iyi kanıt ise 582'de taht değişikliği sırasında meydana gelen olaylardır. [[Taspar Kağan]]'ın ölümünden sonra, onun ölmeden önce kağan olarak tayin ve vasiyet ettiği Ta-lo-pien toy tarafından kağan olarak tanınmadı. Çünkü Ta-lo-pien'in annesi Türk kökenli değildi ve bir Çin prensesiydi. Bu yüzden toy tarafından İşbara daha layık görülerek kağan seçildi. Bu tarihi olay [[Göktürk]] kağanlarının, meclisin onayını almadan tahta geçemediğini ve [[Göktürkler]]'in gelişmiş bir hukuk yapısına sahip olduklarını göstermektedir.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Suei Shu|cilt= 84|soyadı= |ad= |yazarbağı= |yıl= |yayıncı= |yer= |isbn= |sayfa= 1865|sayfalar= |erişimtarihi= 28 Nisan 2016 |url=}}</ref>
 
593 yılında gerçekleşen bir diğer olay da; Tou-lan Kağan'ın Çin asıllı eşi [[Çin]]'de kendi sülalesini yıkıp iş başına gelen [[Sui Hanedanı]]'na karşı bazı [[Çinliler]] ve [[Soğdlar]] ile iletişim kurarak, birtakım gizli etkinliklerde bulunuyordu. Bunu öğrenen [[Sui Hanedanı]] durumu kağana bildirdi. Kağan önce bunlara karışmak istemedi ise de, [[Çin]] elçisi [[Göktürk]] [[toygun]]larından (milletvekili) birine rüşvet vererek, kağanın hatununun kurduğu gizli planı ortaya çıkartınca devlet meclisi üyelerinin hepsi, bu gizli plandan dolayı kağanla alay ettiler. Zor durumda kalan kağan, bunun üzerine [[Çinliler]]'i (asi olanları) ve [[Soğdlar]]'ı cezalandırdı.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Suei Shu|cilt= 51|soyadı= |ad= |yazarbağı= |yıl= |yayıncı= |yer= |isbn= |sayfa= |sayfalar= 1332,1333|erişimtarihi=28 Nisan 2016 |url=}}</ref> Bir diğer olay da [[Bilge Kağan]]'ın 723 yılında, şehirlerin surlarla çevrilmesi ve [[Budizm]] ve [[Taoizm]]'in kabul edilmesi için ileri sürdüğü önerilerin Göktürk toyunda kabul edilmemesidir.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Chiou T’ang Shu|cilt= 194|soyadı= |ad= |yazarbağı= |yıl= |yayıncı= |yer= |isbn= |sayfa= |sayfalar= 5174,5175|erişimtarihi=28 Nisan 2016 |url=}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |başlık= Sorularla Eski Türk Tarihi|soyadı= Ahmetbeyoğlu|ad= Ali|yazarbağı= |yıl= 2015|yayıncı= Yeditepe Yayınevi|yer= İstanbul|isbn= 978-605-5200-41-1|sayfa= 296|sayfalar= |erişimtarihi=28 Nisan 2016 |url=}}</ref>
 
Diğer taraftan halkın tahta çıkma töreninde kağanı bir keçe üzerine koyarak, havaya kaldırması, kağanın seçimine, halkın katılımı olarak düşünülmüştür. [[Toy]]lara başta kağan olmak üzere katılan sivil veya askeri devlet erkanı şunlardı: hatun, aygucı veya üge (başbakan), tegin (şehzade, prens), kül-çor, apa, erkin, tudun (vergi memuru), il-teber (yüksek devlet memuru, idareci), tarhan, buyruklar, şadapıt gibi unvanlar taşıyanlar.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Sorularla Eski Türk Tarihi|soyadı= Ahmetbeyoğlu|ad= Ali|yazarbağı= |yıl= 2015|yayıncı= Yeditepe Yayınevi|yer= İstanbul|isbn= 978-605-5200-41-1|sayfa= 297|sayfalar= |erişimtarihi=28 Nisan 2016 |url=}}</ref> [[Toy]]larda önce dini, milli törenler yapılır, devletin bütün sorunları görüşülür, sonra ziyafetler verilirdi.

== Hükümet ==
 
[[Orhun Yazıtları]]'nda geçtiği üzere, [[Göktürkler]]'de hükümetin karşılığı ''ayukı'' tabiri idi.<ref name="ReferenceA">{{kitap kaynağı |başlık= Türk Milli Kültürü |soyadı= Kafesoğlu|ad= İbrahim|yazarbağı= |yıl= 1984|yayıncı= Ötüken Neşriyat|yer= İstanbul|isbn= ISBN 975-437-236-5|sayfa= 283|sayfalar= |erişimtarihi= 28 Nisan 2016|url=}}</ref> Hükümet meseleleri devlet meclisi toyda görüşülüyordu. Ancak, coğrafi şartlar ve ülkenin içinde bulunduğu durum nedeniyle toy her zaman toplanamıyordu. Memleket işlerinin asıl görüşülmesi gerektiği anlarda ayukı (hükümet) devreye giriyor, bütün asıl meseleler, o an için ayukıda konuşuluyordu. Ayukının en önemli görevi toyun verdiği kararların ülke çapında uygulanmasını sağlamak, icraatleri takip etmekti. Ayukı buyruklardan (bakanlardan) oluşan bir hükümetti. Buyruk adı verilen bakanların başında bir nevi sadrazamın, başbakanın karşılığı olan ''aygucı'' bulunurdu. Aygucılar hükümdar adına ordu komutanlığı yapan, diplomatık ilişkileri yürüten, geniş yetki ve sorumluluk sahibi olan kişilerdiler.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Sorularla Eski Türk Tarihi|soyadı= Ahmetbeyoğlu|ad= Ali|yazarbağı= |yıl= 2015|yayıncı= Yeditepe Yayınevi|yer= İstanbul|isbn= 978-605-5200-41-1|sayfa= |sayfalar= 302,303|erişimtarihi=28 Nisan 2016 |url=}}</ref> Çin kaynaklarına göre [[Göktürk]] hükümeti 9 bakanlıktan oluşuyordu. Bakanların yazıtlardaki karşılığı ise ''buyruk'' idi.<ref name="ReferenceA"/>
 
Hükümet üyelerinin taşıdıkları unvanlarından ve yazıtlardaki ifadelerden gayet önemli kişiler oldukları anlaşılmaktadır (çor, ilteber, buyruk-çor vb.). Bazı hükümet üyelerinin merkezin dışındaki bölgelerde özellikle askeri vali durumunda oldukları, bazılarının tudunluk (vergi memurluğu) yaparak, vergi toplama işleriyle meşgul oldukları bilinmektedir.
 
Hükümetin başında ise hanedandan olmayan aygucılar veya ügeler bulunurdu. Bunlara ilaveten devlet merkezinde ayrıca tamgaçı ve bitikçiler bulunurdu. Tamgaçılar, katip ve mühürdar, bitikçiler ise haberleşmelerden sorumlu katip idiler.
 
Görüldüğü gibi Göktürk Kağanlığı'nın devlet teşkilatında; devlet başkanlığı, yasama kurulu [[toy]] ve hükümet birbirlerinden ayrı kurumlar idi. Yani ayrı işlevleri vardı. Ancak, hükümdarlığı şahsında temsil eden kağan (devlet başkanı) ülkeden birinci derecede sorumlu olduğu için bütün yönetimi elinde bulunduruyordu. Başbakanların atamasını yapıyor, töre değişikliklerini toya öneriyor, devlet mahkemesine (yargu) başkanlık ediyordu. Çünkü [[Tanrı]]'nın siyasi iktidar ile donattığı tek kişi kağan idi. Diğer eski Türk devletlerinde olduğu gibi, [[Göktürkler]]'de de milletin hemen her şeyi kağandan beklemesi (doymak, giyinmek, çoğalmak, huzur ve güvenlik) tam otoriteyi doğuruyordu.
 
Göktürk Kağanlığı devlet sisteminde Çin kaynaklarının ifadesi ile 28'den fazla unvan olduğu gibi, bu unvanları taşıyan kişilerin birer makama da sahip olmaları gayet doğaldır. [[Göktürk]] yazıtları da unvanlar ile ilgili ayrıntılı bilgiler vermektedir. Yazıtlara göre devlet hiyerarşisi şöyle sıralanmaktadır: kağan, kağan ailesi, budun (millet), şadapıt beyler, tarhanlar, buyruk beyler (bakanlar), [[Dokuz Oğuz]] beyleri vb. Çin kaynakları ise kağan ve hatunu söyledikten sonra en büyük unvan olarak yabgu sonra şad, tegin, tudun, ilteber, erkinden söz etmektedir.

== Ekonomi ==

Göktürk Kağanlığı'nın ekonomik yapısı kendi kendine yetme esasına dayanan aile ekonomisi ve devlet ekonomisi olmak üzere iki başlık altında incelenir. Orta Asya'nın iklim koşulları gereği ekonominin temeli hayvancılık olmuştur. Bunun yanında savaş ganimetleri, vergiler, tarımsal etkinlikler, avcılık, el sanatları ile ticaret de diğer ekonomik öğeler arasında yer almıştır.

=== Aile ekonomisi ===

[[Orta Asya]]'nın doğa ve iklim koşullarının gereği olarak kendi kendine yeterli olma zorunluluğu üzerine kurulan aile ekonomisinde [[Göktürkler]] gereksinimlerini kendi kaynaklarından sağlamışlardır. Geçim kaynaklarının en önemlisi hayvancılık olmuştur. [[Göktürkler]], ekonomik getirisi fazla olan at ve koyun başta olmak üzere deve, keçi ve sığır sürüleri de yetiştirmişlerdir. Sürülerin fazlalığı gücün ve zenginliğin göstergesi sayılmıştır. Yetiştirilen hayvanlar genellikle canlı iken satılmış, bunun yanında gereksinim fazlası olan hayvansal ürünler, etler, konserveler, deri, yün ve yünlü ürünler de satılan hayvansal ürünlerin arasında yer almıştır. Ayrıca avlanan sansar, kakım, kunduz, sincap, tilki, kaplan, pars, panter gibi hayvanlar ve bu hayvanların ürünleri de önemli ekonomik kaynaklardan olmuştur. Böylece [[Göktürkler]] en önemli geçim kaynakları olan atlara ve koyunlara dokunmadan hem et gereksinimlerini karşılamış hem de bu hayvanların kürklerini işlenmiş ya da işlenmemiş olarak satıp gelir elde etmişlerdir. Ülke içerisinde ekonomi değiş-tokuş esasına dayanırken, [[Göktürkler]] gereksinim duyduğu eşyaları ya çevreden ya da belirli aralıklarla ülkeye gelen tüccarlardan elde etmişlerdir. 
Göktürk Kağanlığı'nda üretim tarzları, sahip olunan yeraltı ve yerüstü kaynaklar, yaşam koşulları ve askerlikle ilgili gereksinim, toplum içerisinde çeşitli mesleklerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Göktürk Kağanlığı'nda başlıca meslek demircilik ve madencilik olmuştur. Bu madenci ve demirciler [[Altaylar]] Bölgesi'nde demir, [[Tanrı Dağları]]'nda, Kaşgar-Kuçar bölgesinde altın, gümüş, kurşun, kükürt gibi madenleri işlemişlerdir. Madenci ve demirciler dışında halıcılar, kilimciler, keçeciler, debbağlar, çizmeciler, çorapçılar, börkçüler, dokumacılar, terziler, marangozlar ve tahta oymacıları da bu meslek gruplarına örnek olarak verilebilir. Göktürk Kağanlığı'nda oldukça kalabalık bir halde bulunan bu meslek grupları üye oldukları esnaf ve zanaatkar kollarına göre kılıç, kalkan, kargı, mızrak, ok temrenleri, insan ve atlar için zırhlar, tolgalar, at teçhizatı, eyer ve koşum takımları, kazanlar, ibrikler, kovalar, çadır ve otağlar, arabalar, tabaklar, maşrapalar, ince bronz işlemeli tasvirlerle süslenerek yapılan kömür mangalları, heykeller, ok kutuları, kılıç kapsarları, kemer tokaları, katış uçları yapmışlardır. Bu eşyalara sahip olmak bir güç ve zenginlik göstergesi sayılmıştır.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Sorularla Eski Türk Tarihi|soyadı= Ahmetbeyoğlu |ad= Ali |yazarbağı= |yıl= 2015 |yayıncı= Yeditepe Yayınevi|yer= İstanbul|isbn=978-605-5200-41-1 |sayfa= |sayfalar= 318,319,320|erişimtarihi=2 Şubat 2016 |url=}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |başlık= ''Eski Türklerde Sosyal Ve Ekonomik Hayat'', Türkler III|soyadı= Koca|ad= Salim|yazarbağı= |yıl= 2002|yayıncı= |yer= Ankara|isbn= |sayfa= 8-53|sayfalar= |erişimtarihi=17 Mayıs 2016 |url=}}</ref>

=== Devlet ekonomisi ===

Göktürk Kağanlığı'nın devlet ekonomisi devletlerarası ticarete dayanmıştır. Bunun yanında yenik ve [[Göktürkler]]'e bağlı ülkelerden alınan vergiler, armağanlar ile [[İpek Yolu]]'ndan elde edilen gelir, ganimetler, yağmalar, askeri yardımlar, savaşlarda alınan tutsaklar için ödenen kurtuluş fidyeleri ile savaş tazminatları devlet ekonomisini oluşturan öğeler arasında yer almıştır.
Göktürk Kağanlığı ülke içerisinde kendi toplumundan, gücü oranında ve uğraş alanına göre vergi toplamıştır. Bu vergiler evlerden alındığı gibi, her bir boydan ya da boy üyelerinin durumuna göre toplu olarak da alınmıştır. Göktürk Kağanlığı'nda iktisadi ve mali işlerle [[tudun]] denilen ekonomi bakanı ilgilenmiştir. Vergiler tudunlara bağlı olan ''amga / imga'' denilen devlet hazinedarları tarafından toplanmıştır. [[Göktürkler]] para da darp ettirmişlerdir. [[Göktürkler]] darp ettirilen ve şekil olarak diske benzeyen bu [[Göktürk parası]]na ''satir'' demişlerdir.
[[Göktürkler]]'in ekonomik tutumu, aynı zamanda askeri stratejilerini ve dış politikalarını büyük ölçüde etkilemiştir. Göktürk Kağanlığı, [[Çin]] başta olmak üzere [[Bizans]], [[Sasani]] ve [[Hindistan]] ile ticari alışverişte bulunmuştur. Özellikle Göktürk Kağanlığı'nın dış alım ve satımlarında ilk sırada [[Çin]] yer almıştır. Göktürk Kağanlığı ile [[Çin]] arasında sürekli devam eden bir elçilik ve kervan akışı olmuştur. Çin İmparatoru Kao-tsu 622 yılında Göktürkler'in Çin sınırına saldırıda bulunmaları üzerine Göktürk kağanına bir elçi göndererek şu isteklerde bulunmuştur: ''Sayı bakımından Çin İmparatorluğu ile Göktürk Kağanlığı aynı değildir. Göktürkler Çin topraklarını ele geçirse bile buralarda yaşayamazlar. Üstelik elde ettiğiniz ganimetlerin hepsi milletinizin eline geçti. Size ne kaldı? Siz en iyisi ordunuzla birlikte geri dönün ve Tang İmparatorluğu'ndan gelen altın paraların ve ipekli kumaşların hepsi cebinize girsin.'' [[Göktürkler]] Çin imparatorunun bu önerisini kabul edip geri dönmüşlerdir. Bu tarihi kayıt [[Göktürkler]]'in, [[Çin]]'i ele geçirmekten çok, askeri güçleri sayesinde denetim altında tutarak ekonomik gereksinimlerini elde etmek amacını güttüklerini göstermektedir.
Göktürk ekonomisinde, pazar kimliğinde olan kervanlar, önemli bir yer tutmuştur. Sasani ile Çin başta olmak üzere birçok ülkeden, Göktürk ülkesine kervan gelmiştir. Göktürkler uzak yerlerden gelen kervanlara ''arkış'' demişlerdir. Yabancı ülkelerden gelen bu kervanlar genellikle Göktürk kağanlarının karargahını yani orduyu takip etmişlerdir. Göktürkler ticaret ile uğraşan kişilere ''satıkçı'' demişlerdir. Göktürk tüccarları ise genellikle hayvan sürülerinin ticareti ile ilgilenmekteydi. Nitekim 584 yılında  Göktürk kağanı [[İşbara Kağan]] Çin sarayına mektup yazarak koyun ve atlarla ipek değiştirilmesini istemiş, bunun üzerine bin at Çin tarafından satın alınmıştır. Yine 588 yılında yaşanan bir diğer tarihi olay da Tu-li Kağan'ın Çin imparatoruna bir elçi göndererek 10 bin at, 20 bin koyun, 500 deve, 500 sığır sunarak bir pazaryeri kurulmasını istemesidir. Bu iki tarihi kayıt Göktürk ekonomisinde hayvancılığın yerini göstermesi bakımından önemlidir. Bunun dışında Göktürk tüccarları [[Bizans İmparatorluğu]]'na işlenmiş ya da işlenmemiş demir satmaktaydı. Bizans imparatorunun izniyle Göktürk tüccarları ile birlikte Soğdlu tüccarlar da [[İstanbul]]'da ticaret merkezi kurmuşlardı. [[Göktürkler]], demir ile at başta olmak üzere koyun, et, konserve, yün, yağ, bal, yünlü kumaş, ipekli giysi, zamk, boynuz, kılıç, zırh, kalkan, topuz, eyer, ham ya da işlenmiş madenler ihraç etmişlerdir. Ayrıca [[Göktürkler]] tilki, samur, sincap, sansar, kakum, kunduz, kaplan gibi av hayvanlarının kürklerini de ihraç etmişlerdir. Bunun yanında [[Göktürkler]], dış ülkelerden ise ipek başta olmak üzere hububat, pirinç, ipekli işlemeler, işlenmiş cam ve gümüşler, çeşitli süs eşyaları ile yerleşik toplumların yaptıkları ürünleri ithal etmişlerdir.
[[Göktürkler]] batıda [[İpek Yolu]] için [[Çin]] ve [[Sasani]] gibi devletlerle savaşmaktan kaçınmamıştır. [[Göktürkler]] armağanlar, yağmalar ve ticaret sayesinde elde ettikleri ipekleri Soğd şehir devletlerindeki tüccarlar sayesinde batıya satıp ticari üstünlüğü ele geçirmeye çalışmışlardır. Göktürk-Bizans ittifakı ile iki yönden saldırıya uğrayan [[Sasani İmparatorluğu]] 579 yılına kadar düzenli olarak [[Göktürkler]]'e yıllık 40000 altın ödemiştir. [[İstemi Yabgu]]'nun ölümünden sonra Türk Şad'ın vergi miktarını arttırması üzerine [[Sasaniler]], [[Göktürkler]] ile karşı karşıya gelmiş ve yenilgiye uğramışlardır. Yine Göktürk-Bizans ittifakının bozulması üzerine Göktürkler 576 yılında [[Kerç Kuşatması]] ile Ukrayna'daki Kerç Kales'ni fethetmiş, bunun üzerine [[Bizans İmparatorluğu]] Göktürk Kağanlığı'na yıllık vergi vermeyi kabul etmiştir. Bu tarihi kayıtlar [[Göktürkler]]'in yaptıkları savaşlarda, fetihlerde ve çıktıkları seferlerde ekonomik etkenlerin en az diğer etkenler kadar değer taşıdığını göstermektedir. Sahip olunan ekonomik güç ve olanaklar, [[Göktürkler]]'in otoritesini ve egemenliğini pekiştirmiştir.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Sorularla Eski Türk Tarihi|soyadı= Ahmetbeyoğlu |ad= Ali |yazarbağı= |yıl= 2015 |yayıncı= Yeditepe Yayınevi|yer= İstanbul|isbn=978-605-5200-41-1 |sayfa= |sayfalar= 321,322,323,324,325,330|erişimtarihi=2 Şubat 2016 |url=}}</ref><ref>{{kitap kaynağı |başlık= Erken Türk Devletlerinin Ve Topluluklarının Ekonomik Hayatı (''Başlangıçtan M.S. 840'a kadar'')|soyadı= Özbilen|ad= Eşref Bengi|yazarbağı= |yıl= 2002|yayıncı= İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi|yer= İstanbul|isbn= |sayfa= |sayfalar= |erişimtarihi=17 Mayıs 2016 |url=}}</ref>

=== Tarım ===

Orta Asya'nın iklim koşulları Göktürkler'i tarım yapmaktan alıkoymasına rağmen, kışlaklarda, hayvancılık gereği yapılan göç güzergahlarında ve ele geçirilen ülkelerdeki ekime uygun topraklarda az da olsa tarım yapıldığı bilinmektedir. Göktürkler, buğday, arpa, darı, çavdar ve at yemi olarak burçak ve yulaf ekmişlerdir. Göktürkler çiftçilere ''tarıgçı / tarıdacı'', ekilen tarlaya da ''tarıglag'' demişlerdir. Göktürk kağanı [[Kapgan Kağan]], 696 yılında Çin ile yaptığı antlaşmanın bir maddesinde, Çin'in Göktürkler'e 3000 adet tarım aleti ile yaklaşık 1250 ton tohumluk darı vermesi koşulunu getirmiştir. Göktürkler döneminden kalan sulama kanallarına da rastlanmıştır. Göktürkler döneminde yapılan ve yüksek teknik bilgiye dayanan [[Tötö Kanalı]]'nın boyu 10&nbsp;km'ye yakındır. Bütün bu tarihi kayıtlar Göktürkler'in azımsanamayacak ölçüde tarım ile uğraştığını göstermektedir.<ref>{{kitap kaynağı |başlık= Sorularla Eski Türk Tarihi|soyadı= Ahmetbeyoğlu |ad= Ali |yazarbağı= |yıl= 2015 |yayıncı= Yeditepe Yayınevi|yer= İstanbul|isbn=978-605-5200-41-1 |sayfa= |sayfalar= 319,320|erişimtarihi=2 Şubat 2016 |url=}}</ref>

== Göktürklerin soyağacı ==
{{Göktürk devletleri soyağacı}}
== Ayrıca bakınız ==
* [[Göktürk kağanlar listesi]]
* [[Orhun Yazıtları]]
* [[Tang'ın Doğu Türklerine seferi]]
{{Göktürk kağanları}}

== Kaynakça ==
{{kaynakça|2}}

[[Kategori:Göktürkler| ]]
[[Kategori:Süper güçler]]
[[Kategori:550'lerde kurulan bölgeler ve ülkeler]]
[[Kategori:8. yüzyılda varlığı sona eren bölgeler ve ülkeler]]
[[Kategori:VikiProje Tarih kaynak bekleyen maddeler]]