Damga (işaret) sayfasının kaynağını görüntüle

'''Damga''' (''Eski Türkçe; '''''tamga''') - bir şeyin üzerine bir işaret basmaya yarayan alet, mühür demektir. Ayrıca herhangi bir şeyin üzerine bu aletle bırakılmış olan işaret, iz anlamına da gelir.

Eski Türkçede "Tamga" olarak söylenirken, günümüz Türkçesinde "Damga" biçimiyle yer alır. Ayrıca; Azerice ''Damğa'', Tatarca ''Tamga'', Başkurtça, Özbekçe, Kırgızca ve Uygurca da ise Tamğa olarak söylenir. Türkmenler ise (ğ-m değişmesiyle) "Tağma" biçiminde ifade ederler. Hatta Rusça'ya dahi Tamga biçimiyle geçmiştir.<ref>[http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_lehceler&view=lehceler Türk Dil Kurumu, Türk Lehçeleri Sözlüğü, "Damga"]</ref>

Türk kökenli olmayan Kafkas halklarında da damga geleneği görülür: [[Çerkesçe|Batı Çerkesçe]] ''tamığe'' (тамыгъэ), [[Çerkesçe|Doğu Çerkesçe]] ''damığe'' (дамыгъэ), [[Abazaca]] ''adamğ'' (адамгъ)<ref>http://aheku.org/datas/users/1-yahtanigov1.pdf</ref>

== Tarihte Tamgalar ==
Tamga ([[Göktürkçe]]: [[Dosya:Old turkic letter A.png|13px]][[Dosya:Old turkic letter G1.png|13px]][[Dosya:Old Turkic letter M.svg|13px]][[Dosya:Old turkic letter T1.png|13px]] ''tamga'') [[Türkler]]in çeşitli boylarının çeşitli amaçlarla oluşturup kullandıkları simgelerdir. Tarihsel kökeni çok eskilere dayanan tamgalar (''damgalar'') bir iletişim gereksinimi olarak türemiştir. Bu sebeple hayvan, eşya ve hatta silahların damgalanması gibi [[harman]]da elde edilmiş olan [[hububat]] da damgalanırdı. Erken Türkler, Kuzey Avrasya kıtasında yaygın olarak yaşamışlar, geçimlerini çobanlık ve avcılıkla sağlamaya başlamışlardı. Yazın yaylakta, kışın kışlakta yarı göçebe hayat sürdürmüşlerdi. Mevsim göçleri sırasında, sürülerin birbirlerine karışmaması için her boy, sürülerine kendi tamgasını vuruyordu. Harzemşahlar çağında yazılmış olan Mukaddimetü’l-Edeb’de "''Mühür bastı, bugdayga''" şeklinde bir cümle görülmektedir. Daha sonraki çağlara ait olan Moğolca karşılığında ise yarı [[Türkçe]] yarı [[Moğolca]] olarak "''Tamga daruba bugdayda''" denmektedir.

== Oğuz Boyları Tamgaları ==
Aileler (''oguşlar'') birleşerek urug (''oymak'')ları, uruglar birleşerek boyları, boylar birleşerek bodunları, bodunlar da birleşerek elleri (''illeri'') oluşturur. Bu kelimenin baş harfi "''i''" ile "''e''" karışımı bir sesle okunmaktadır. Bozkırda en yüksek siyasal örgütlenme biçimi eldir. Bodun yöneticisine ''[[Han (sıfat)|han]]'', el yöneticisine ''[[kağan]]'' denilmektedir.

[[Kayı boyu|Kayığ]], [[Afşar boyu|Afşar]], [[Bayat boyu|Bayat]], [[Yazır boyu|Yazgır]] dört Oğuz boyları [[Raşit al-Din Hamadani|Reşideddin Fazlullah]]'a göre [[Bozoklar|Bozoq]] boy (''sağ kolu'') birliğine, diğer on ikisi de [[Üçoklar|Üčoq]] boy (''sol kolu'') birliğine uygundur. [[Cami’üt-Tevarih]] adlı kitabında iki grubun her biri oniki boyların Ordu'nun sağ ve sol kolundan oluştuğu aktarılmıştır.<ref>Rašīd ad-Dīn Fadl-Allah, Ğāmi 'al-Tawārīc, ed. Bahman Karimi, Vol. I, (pers. Text), Teheran 1338 (1959).</ref>

[[Kaşgarlı Mahmud]]'a göre [[Divânu Lügati't-Türk]]'teki yirmi iki Oğuz bölüğünün tamga<ref>[http://www.tdkterim.gov.tr/dlt/sozluk/?kelime=tamga&kategori=dltbul&hng=ltn&ayn=bas TDK ''Divanü Lugati't-Türk Veri Tabanı'']</ref> ları:<ref>Divânü Lugâti't-Türk, Kâşgarlı Mahmûd, Sayfa 354, Kabalcı Yayınevi.</ref> [[Kaşgarlı Mahmud|Kaşgarlı]] bu tamgaların davarlara, [[yılkı]]<ref>At, eşek gibi tek tırnaklı hayvan sürüsü.[http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=y%FDlk%FD&ayn=tam TDK ''Büyük Türkçe Sözlük'']</ref> lara vurulduğunu söyler.

<center>
<gallery perrow=7 widths="60px" heights="60px">
Dosya:Kinik.svg|<div style="text-align: center;">[[Kınık boyu|Kınık]]</div>
Dosya:Kayi.svg|<div style="text-align: center;">[[Kayı boyu|Kayığ]]</div>
Dosya:Bayundur.svg|<div style="text-align: center;">[[Bayındır boyu|Bayundur]]</div>
Dosya:Yiva.svg|<div style="text-align: center;">[[Yıva boyu|Iwa]] (''Yıwa'')</div>
Dosya:Salur.svg|<div style="text-align: center;">[[Salur boyu|Salgur]]</div>
Dosya:Avsar.svg|<div style="text-align: center;">[[Afşar boyu|Afşar]]</div>
Dosya:Begdili.svg|<div style="text-align: center;">[[Begtili boyu|Begtili]]</div>
Dosya:Bugduz.svg|<div style="text-align: center;">[[Büğdüz boyu|Bügdüz]]</div>
Dosya:Bayat.svg|<div style="text-align: center;">[[Bayat boyu|Bayat]]</div>
Dosya:Yazir.svg|<div style="text-align: center;">[[Yazır boyu|Yazgır]]</div>
Dosya:Eymur.svg|<div style="text-align: center;">[[Eymür boyu|Eymür]]</div>
Dosya:Karaevli.svg|<div style="text-align: center;">[[Karaevli boyu|Каrabölük]]</div>
Dosya:Akevli.svg|<div style="text-align: center;">[[Alkaevli boyu|Аlkabölük]]</div>
Dosya:Igdir.svg|<div style="text-align: center;">[[İğdir boyu|İgdir]]</div>
Dosya:Yuregir.svg|<div style="text-align: center;">[[Üreğir boyu|Üregir]] (''Yüregir'')</div>
Dosya:Dodurga.svg|<div style="text-align: center;">[[Dodurga boyu|Tutırka]]</div>
Dosya:Alayuntlu.svg|<div style="text-align: center;">[[Ulayundluğ boyu|Ulayundluğ]]</div>
Dosya:Doger.svg|<div style="text-align: center;">[[Tüger boyu|Tüger]]</div>
Dosya:Pecenek.svg|<div style="text-align: center;">[[Peçenek boyu|Beçenek]]</div>
Dosya:Cavuldur.svg|<div style="text-align: center;">[[Çavuldur boyu|Çuvaldar]]</div>
Dosya:Cepni.svg|<div style="text-align: center;">[[Çepni boyu|Çepni]]</div>
Dosya:None-100.gif|<div style="text-align: center;">[[Çarukluğ boyu|Çarukluğ]]</div>
</gallery>
</center>

[[Yazıcıoğlu Ali|Yazıcızāde ʿÂlì]]'nin, ''[[Tevârih-i Al-i Selçuk|Tevārih-i Āl-i Selçuḳ]]'' adındaki eserinde Oğuz boyları;

:Sağ Kol;

:'''Gün Ḫan, Ay Ḫan, Yılduz Ḫan'''

''Ḵayı, Bayat, Yazur, Döger, Ușar (Avşar), Ḳayzıḳ (Kızık), Alḳaövli, Ḳaraövlü, Davdarḡa (Dodurğa), Yaparlu, Bigdeli, Ḳarḳın''.

:Sol Kol;

:'''Gök Ḫan, Ṯaḳ Ḫan, Dingiz Ḫan'''

''Payındur (Bayındur), Becene (Biçene), Salur, İgdür, Bügdüz, Çavundur, Cibini (Çepni), Alayundlu, Evdagir (Üregir), Yıva, Ḳınuḳ''.

[[Anadolu]]’da bugünkü söylenişe göre [[Oğuz boyları]]nın adları:

:'''Boz-oklar''': ''Kayı, Bayat, Kara-Evli, Ak-Evli, Yazır, Döğer, Dodurğa, Avşar, Kızık, Beğ-Dili, Karkın.'' 
:'''Üç-oklar''' : ''Bayındır, Peçenek (Beçenek), Çavundur, Çepni, Salur (salır), Eymir, Alayuntlu, Yüreğir, İğdir, Büğdüz, Kınık.''<ref>Prof. Dr. Faruk Sümer, ''Tarihleri-Boy Teşkilatı Destanları Oğuzlar (Türkmenler)'', Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1999, sayfa 227-229-232.</ref>

== Oğuz Boylarının Simgeleri ==
Damga-sembol (''ongun'') olarak sıkça kullanılan kartal, kudret ve kuvvetin temsilcisidir. Göksel hâkimiyeti, yükseklerde uçabildiği için yaratıcı’ya yakın oluşu ve insanlar arasında olan hadiseleri yaratıcı’ya haber verdiğine inanılması dolayısıyla kutsal sayılmıştır.

=== Ongunlar ===
Eski Oğuzca'da "[[Ongun]]" kelimesi "''Totem''" anlamındadır.<ref>Ziya Gökalp, ''Türk Medeniyeti Tarihi'', Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1976, sayfa 63.</ref> L. Rásonyi'de Ongun'un [[Türkçe]] bir kelime olduğunu<ref>L. Rásonyi, ''Tarihte Türklük'', Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları nr:83, Ankara, 1988, sayfa 22.</ref>, [[Abdülkadir İnan]], ise bu kelimenin moğolca kökenli olduğunu ifade eder.<ref>Abdülkadir İnan, "''Ongun ve Tös Kelimeleri Hakkında''", Türk Tarih ve Arkeologya Dergisi'nden Ayrıbasım İstanbul, 1935, sayfa 2.</ref> [[Bahaeddin Ögel]]'de, aslında Ongun sözü [[moğolca]]dır. Bunun [[Türkçe]]si "''Töz''"dür. Töz Türkçede "''kök-menşe''" <ref>Bahaeddin Ögel, ''Türk Mitolojisi I'', Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1971, sayfa 32.</ref> anlamına geldiğini söyler. Oğuz destanlarına göre, her boyun bir kuş sembolü vardır. Bu kuşlar da genel olarak yırtıcı kuşlardan seçilmiştir. [[Moğol]] tarihçisi [[Raşit al-Din Hamadani|Reşideddin Fazlullah]], bu kuşlara Ongon deyimini kullanmış ve bu suretle deyim günümüze kadar ulaşmıştır.

[[I. Abu Gazi Bahadur|Ebulgazi Bahadır Han]]'ın ''Şecere-i Türk'' eserine göre: Salur boyunun ki kartal, Dodurğa boyunun kızıl kartal, ve Kınık boyunun da ak kartal'dır.<ref>Ebulgazi Bahadır Han, ''Türklerin Soykütüğü'', Haz: Muharrem Ergin, İstanbul, 1974, sayfa 48-52.</ref> [[Kartal]], Altay mitolojisinde en büyük [[Tanrı]] sayılan [[Ülgen]]'in yedi oğlundan biridir.
<ref>L.S.Akalın,Türk Folklorunda Kuşlar , Kültür
Bakanlığı Yayınlan, Ankara,1993,sayfa l41.</ref>

#[[Kınık boyu]] : ''cürre karcığay'', yani çakırdoğanın erkeği ([[Farsça]] cürre = kuşların erkeği)
#[[Kayı boyu]] : ''sungur'' ([[Raşit al-Din Hamadani|Reşideddin Fazlullah]]’ın listesinde [[şahin]]'dir.), yani şahinlerin en büyüğü olan [[Ak sungur|akdoğan]]'dır.
#[[Bayındır boyu]] : ''laçin'' ([[Raşit al-Din Hamadani|Reşideddin Fazlullah]]’ın listesinde [[şahin]]'dir), gezgin şahin.
#[[Yıva boyu]] : ''tuygun'', yani yaşlı erkek çakırdoğan. Prof. Bazin Özbekçedeki karşılığını bulmuştur: kari erkek karcıyağ.
#[[Salur boyu]] : ''bürgüt'', yani kral kartal.
#[[Afşar boyu]] : ''çure-laçin'', yani erkek [[Bayağı doğan]] ''falco peregrinus''.
#[[Begtili boyu]] : ''bahri'', yani ''pandion haliaetos'', yani küçük balıkçıl kartal ya da balık-kartal.
#[[Büğdüz boyu]] : italyu (tam olarak köpekleri alan anlamındadır), yani ''falco lanarius'' (Rusçada balaban), av için yetiştirilen dişi ya da kutsal doğan'dır.
#[[Bayat boyu]] : ''ükü'', yani grandük.
#[[Yazır boyu]] : ''turumtay'' ([[Raşit al-Din Hamadani|Reşideddin Fazlullah]]’ın listesinde çakır'dır.), yani bozdoğan (''Falco columbarius aesalon'').
#[[Eymür boyu]] : adı bilinmeyen bu kuşa isperi, ''falco subbuteo'', yani delicedoğan denebilir.
#[[Karabölük]] boyu: küyenek sarı, yani küçük sarı kerkenez (küye’nin nek’le kısaltılmışı).
#[[Alkaevli boyu]] : ''küyenek'', yani kerkenez.
#[[İğdir boyu]] : ''karcığay'', ''falco columbarius'', yani [[Bayağı çakır kuşu|çakırdoğan]].
#[[Üreğir boyu]] : ''biku'', yani gecekuşu.
#[[Dodurga boyu|Tudırka boyu]]: ''kızıl karcığay'', yani kızıl çakırdoğan.
#[[Ulayundluğ boyu]] : ''yağalbay'', ''falco vespertinus'', yani gece çakırdoğanı.
#[[Tüger boyu]] : ''küçügen'', yani kuzuların büyük çakırdoğanı.
#[[Peçenek boyu]] : ''ala toğunak'', ''lanius exubitor'', yani haşarat yiyen boz [[saksağan]]'dır.
#[[Çavuldur boyu]] : ''buğdayınık''. Kononov’un bunu Humay olarak yorumlaması yanlıştır. [[Kırgız]] halkbiliminde yer alır. Adı buğdaykuşu olduğu düşünülür.
#[[Çepni boyu]] : humay. Farsça hüma. Bu kez hatayı [[I. Abu al-Ghazi Bahadur|Ebulgazi Bahadur Han]] yapmıştır. Gerçekte ongun’ları ''kumay'', yani kar çakırdoğanı'dır.
#[[Çarukluğ boyu]] : ''sarı karcığay'', yani sarı çakırdoğan.

== Ayrıca bakınız ==
* [[Oğuzlar]]
* [[Tuğra]]

== Dış bağlantılar ==

== Kaynakça ==
{{kaynakça}}

=== Ek Kaynaklar ===
* Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu yayını. ISBN 975-16-0405-2
* Yazıcızāde ʿÂlì, ''Tevārih-i Āl-i Selçuḳ'', Staatsbibliothek zu Berlin, Ms. Or. Quart. 1823
* Yazıcızâde 'Âlì, ''Tevârìh-i Âl-i Selçuk'', Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1390, vr. 234a

[[Kategori:Damgalar| ]]
<!--
[[Category:Turkish culture]]
[[Category:Eurasian nomads]]
[[Category:Archaeological artefact types]]
[[Category:Seals]]
-->
[[Kategori:Ön Türk]]
[[Kategori:Türk boyları]]
[[Kategori:Türk mitolojisi]]