Bizans İmparatorluğu sayfasının kaynağını görüntüle

{{Eski ülke bilgi kutusu
|kendi_dilindeki_adı       = {{lang|grc|Βασιλεία Ῥωμαίων}}<br/>''Basileía Rhōmaíōn''{{refn|''{{lang|grc|Βασιλεία Ῥωμαίων}}'', Latince ''{{transl|grc-Latn|Basileia Rhōmaiōn}}'' olarak ifade edilebilir ve ''Roma İmparatorluğu'' anlamına gelir.|group="m"}}<br />''{{lang|la|Imperium Romanum }}''
|tam_adı                   = Doğu Roma İmparatorluğu
|yaygın_adı                = Bizans İmparatorluğu
|statü                     = İmparatorluk
|yönetim_biçimi            = [[Otokrasi|Otokratik]] [[Monarşi]]
|kuruluş_yılı              = c. 330
|yıkılış_yılı              = 1453
|olay1                     = [[Roma İmparatorluğu'nun parçalanması]]
|olay_tarihi1              = 330
|olay2                     = [[I. Theodosius]]'un ölümü
|olay_tarihi2              = 285
|olay3                     = Resmî olarak [[Batı Roma İmparatorluğu'nun çöküşü|Batı Roma İmparatorluğu'nun sonu]]
|olay_tarihi3              = 476
|olay4                     = [[Dördüncü Haçlı Seferi]]
|olay_tarihi4              = 1204
|olay5                     = Konstantinopolis'in tekrar alınması
|olay_tarihi5              = 1261
|olay6                     = [[İstanbul'un fethi|Konstantinopolis'in düşüşü]]
|olay_tarihi6              = 29 Mayıs 1453
|olay7                     = [[Trabzon İmparatorluğu|Trabzon'un düşüşü]]
|olay_tarihi7              = 15 Ağustos 1461
|öncel1                    = Roma İmparatorluğu
|bayrak_öncel1             = Dio coin3.jpg
|resim_öncel1              =
|öncel2                    = 
|bayrak_öncel2             = 
|öncel3                    = 
|bayrak_öncel3             = 
|öncel4                    = 
|bayrak_öncel4             = 
|öncel5                    = 
|bayrak_öncel5             = 
|ardıl1                    = Osmanlı İmparatorluğu
|bayrak_ardıl1             = Flag_of_the_Ottoman_Empire_(1453-1844).svg
|resim_ardıl1              = 
|ardıl2                    = 
|bayrak_ardıl2             = 
|ardıl3                    = 
|bayrak_ardıl3             = 
|ardıl4                    = 
|bayrak_ardıl4             = 
|ardıl5                    = 
|bayrak_ardıl5             =

|bayrak                    = Flag_of_PalaeologusEmperor.svg
|bayrak_altyazısı          = 
|bayrak_bağlantısı         = 
|bayrak_türü               = Doğu Roma'nın bayrağı

|arma                      = Palaiologos-Dynasty-Eagle.svg
|arma_altyazısı            = 
|arma_bağlantısı           = Çift başlı kartal
|sembol_türü               = Çift başlı Bizans kartalı

|harita                    = Justinian555AD.png
|harita_altyazısı          = Justinianos devrinde en geniş sınırlar. c. 550.

|başkent                   = [[Konstantinopolis]]{{refn|1204 ve 1261 arasında imparatorluk [[İznik İmparatorluğu]], [[Trabzon İmparatorluğu]] ve [[Epir Despotluğu]] adında imparatorluk iddiacısı üç devlete bölündü ve hükümdarsız bir dönem yaşandı. İznik İmparatorluğu, Konstantinopolis'i geri alarak imparatorluğun resmî devamı oldu.|group="m"}}<br />{{Coord|41|00|N|28|58|E|region:TR_type:city|display=title}}[[Siraküza]] (663 &ndash; 669)
|sürgündeki_başkent        = 
|latd =  |latm =  |latNS =  |longd =  |longm =  |longEW =

|slogan                    = 
|ulusal_marş               = 
|yaygın_diller             = {{plainlist}}
* [[Geç Latince|Latince]] <small>(610'a kadar resmî)</small>
* [[Orta Çağ Yunancası|Yunanca]] <small>(610'dan sonra resmî)</small>
|din                       = [[Hristiyanlık]]/[[Doğu Ortodoks Kilisesi|Doğu Ortodoksluğu]]<br/><small>(313'te [[Milano Fermanı]] ile hoş görüldü; 380'de [[Roma İmparatorluğu'nun devlet kilisesi|devlet dini]] oldu)</small>
|para_birimi               = [[Solidus (sikke)|Solidus]], [[Hiperpiron]]

|yönetici1                 = [[I. Konstantin|Büyük Konstantin]]
|yönetici2                 = [[I. Leo (imparator)|I. Leo]]
|yönetici3                 = [[I. Justinianos]]
|yönetici4                 = [[Heraklius]]
|yönetici5                 = [[II. Basileios]]
|yönetici6                 = [[I. Aleksios Komnenos]]
|yönetici7                 = [[VIII. Mihail Paleologos]]
|yönetici8                 = [[XI. Konstantin Paleologos]]
|yönetici_yılları1         = c.330–337
|yönetici_yılları2         = 457–474
|yönetici_yılları3         = 527–565
|yönetici_yılları4         = 610–641
|yönetici_yılları5         = 976–1025
|yönetici_yılları6         = 1081–1118
|yönetici_yılları7         = 1259–1282
|yönetici_yılları8         = 1449–1453
|yönetici_unvanı           = [[Bizans imparatorları listesi|İmparator]]
|vekil1                    = 
|vekil2                    = 
|vekil3                    = 
|vekil4                    = 
|vekil_yılları1            = 
|vekil_yılları2            = 
|vekil_yılları3            = 
|vekil_yılları4            = 
|vekil_unvanı              =

|yasama_organı             = [[Senato (Bizans)|Senato]]
|meclis1                   = 
|meclis_türü1              = 
|meclis2                   = 
|meclis_türü2              =

|istatistik_yılı1          = 565
|yüzölçümü1                = 
|nüfus1                    = 26,000,000{{refn|Daha fazla bilgi için McEvedy ve Jones, ''Atlas of World Population History'', 1978, ayrıca Angeliki E. Laiou, ''The Economic History of Byzantium'', 2002. tarafından yapılan çalışmalara değinen [[Bizans İmparatorluğu nüfusu]] maddesine bakınız.|group="m"}}
|istatistik_yılı2          = 780
|yüzölçümü2                = 
|nüfus2                    = 7,000,000
|istatistik_yılı3          = 1025
|yüzölçümü3                = 
|nüfus3                    = 12,000,000
|istatistik_yılı4          = 1143
|yüzölçümü4                = 
|nüfus4                    = 10,000,000
|istatistik_yılı5          = 1204
|yüzölçümü5                = 
|nüfus5                    = 9,000,000
|istatistik_yılı6          = 1282
|yüzölçümü6                = 
|nüfus6                    = 5,000,000
|günümüzdeki_durumu        = 
|dipnotlar                 = {{Reflist|group="m"}}
}}
'''Bizans İmparatorluğu''' veya zaman zaman kullanılan adıyla '''Doğu Roma İmparatorluğu''', [[geç antik çağ]] ve [[Orta Çağ|orta çağ]] boyunca [[Roma İmparatorluğu]]'nun devamı şeklinde var olan ve başkenti [[Konstantinopolis]] (günümüzde [[İstanbul]], orijinal olarak [[Byzantion]]) olan ülke. 5. yüzyılda [[Batı Roma İmparatorluğu'nun çöküşü|Batı Roma İmparatorluğu'nun dağılışı ve çöküşü]] sürecinden sağ kalan imparatorluk, 1453'te [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı Türkleri]]'ne yenik düşene kadar, yaklaşık bin yıl var olmaya devam etti.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.britannica.com/place/Byzantine-Empire | title = Byzantine Empire | work = Encyclopædia Britannica | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160702004021/https://www.britannica.com/place/Byzantine-Empire | arşivtarihi = 2 Temmuz 2016}}</ref> Var olduğu sürenin çoğunda, Avrupa'da ekonomik, kültürel ve askerî bakımdan en güçlü ülkeydi. "Bizans İmparatorluğu" ve "Doğu Roma İmparatorluğu" terimleri ülkenin yıkılışından sonraki tarihçiler tarafından yaratılmış olup imparatorluk vatandaşları kendi ülkelerine ''Roma İmparatorluğu'' ({{lang-grc|Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων}}, [[Yunancanın romanizasyonu|tr.]] {{transl|grc|''Basileia tôn Rhōmaiōn''}}; {{lang-la|Imperium Romanum}}),{{sfn|Kazhdan|Epstein|1985|p=1}} veya ''Romania'' ({{lang|grc|Ῥωμανία}}); kendilerineyse "Romalılar" demekteydi.{{sfnm|1a1=Millar|1y=2006|1pp=2, 15|2a1=James|2y=2010|2p=5|3a1=Freeman|3y=1999|3pp=431, 435–437, 459-462|4a1=Baynes|4a2=Moss|4y=1948|4p=xx|5a1=Ostrogorsky|5y=1969|5p=27|6a1=Kaldellis|6y=2007|6pp=2–3|7a1=Kazhdan|7a2=Constable|7y=1982|7p=12|8a1=Norwich|8y=1998|8p=383}}

4. yüzyıldan 6. yüzyıla kadar yaşanan bazı göze çarpan olaylar, Roma İmparatorluğu'nun [[Grek Doğu ve Latin Batı]] şeklinde ayrışma sürecini belirledi.  [[I. Konstantin]] (taht: 324–337) imparatorluğu yeniden organize ederek [[Konstantinopolis]]'i başkent yaptı ve [[Hristiyanlık]] dinini yasallaştırdı. [[I. Theodosius]] (taht: 379–395) döneminde, Hristiyanlık ülkenin [[devlet dini]] olarak kabul edildi ve [[I. Theodosius döneminde Hristiyanlık tarafından paganizme yönelik zulüm|diğer dinler yasaklandı]]. Son olarak [[Heraklius]] zamanında (taht: 610–641), imparatorluğun askerî ve idari sistemi yeniden yapılandırıldı ve Latince yerine Yunanca resmî dil olarak benimsendi.{{sfnm|Ostrogorsky|1969|1pp=105–107, 109|Norwich|1998|2p=97|Haywood|2001|3pp=2.17, 3.06, 3.15}} Böylece, her ne kadar Roma devleti ve devlet gelenekleri sürdürüldüyse de, Konstantinopolis çevresinde, Latin'den ziyade Yunan kültürü ve [[Doğu Ortodoks Kilisesi|Ortodoks Hristiyanlık]] geleneklerine göre şekillendiğinden ötürü, modern tarihçiler Bizans'ı [[Antik Roma]]'dan ayırır.{{sfnm|1a1=Millar|1y=2006|1pp=2, 15|2a1=James|2y=2010|2p=5|3a1=Freeman|3y=1999|3pp=431, 435–437, 459–462|4a1=Baynes|4a2=Moss|4y=1948|4p=xx|5a1=Ostrogorsky|5y=1969|5p=27|6a1=Kaldellis|6y=2007|6pp=2–3|7a1=Kazhdan|7a2=Constable|7y=1982|7p=12|8a1=Norwich|8y=1998|8p=383}}

İmparatorluğun sınırları, ülkenin var olduğu süre içinde, bazı gerileme ve toparlanma döngüleriyle kendini belli eden kayda değer değişiklikler gösterdi. [[I. Justinianos]] (taht: 527–565) döneminde Kuzey Afrika, İtalya ve bizzat &ndash;daha sonraki iki asır elde tutulacak olan&ndash; Roma şehri de dahil olmak üzere Batı [[Akdeniz|Akdeniz kıyıları]] yeniden ele geçirildi ve imparatorluk en geniş sınırlarına erişti. [[Mavrikios]] (taht: 582–602) döneminde ülkenin doğu sınırları genişledi ve kuzey sağlamlaştırıldı. Ancak imparator bir suikaste kurban gidince [[Bizans–Sasani Savaşı (602–628)]] patlak verdi ve kaynaklar bakımından zayıflayan Bizans İmparatorluğu, 7. yüzyılda [[İslam'ın yayılışı]] sürecinde çok büyük toprak kayıpları yaşadı. Birkaç yıl içerisinde en zengin illeri olan Mısır ve Suriye'yi Araplara kaybetti.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=iSWPAgAAQBAJ |title=Warfare, State And Society In The Byzantine World 560–1204 |work= |page=47}}</ref>

[[Makedon Hanedanı]] (10-11. yüzyıllar) süresince imparatorluk sınırları tekrar genişledi ve iki yüzyıl süren [[Makedon Rönesansı]] yaşandı. Bu dönem 1071 [[Malazgirt Savaşı]] sonrası [[Anadolu]]'da başlayan büyük toprak kayıplarıyla son buldu. Bu savaşta yaşanan kayıp sonucunda Türkler Anadolu'ya yerleşmeye başladı.

[[Komnenos restorasyonu]] sırasında imparatorluk yeniden toparlandı. Öyle ki, 12. yüzyılda Konstantinopolis Avrupa'nın en zengin şehriydi.<ref>Pounds, Norman John Greville. ''An Historical Geography of Europe, 1500–1840'', p. 124. CUP Archive, 1979. ISBN 0-521-22379-2.</ref> Ancak 1204'te [[Dördüncü Haçlı Seferi]] sırasında başkent yağmalanınca ve ülke toprakları birbiriyle yarışan Bizanslı Yunan ve [[Frankokrasi|Latin krallıkları]] arasında [[Partitio terrarum imperii Romaniae|bölüştürülünce]] imparatorluk büyük bir darbe aldı. Her ne kadar 1261'de [[Paleologos Hanedanı|Konstantinopolis geri alınıp toparlansa da]], Bizans İmparatorluğu var olduğu son iki yüzyıl boyunca bölgede birbiriyle kapışan birkaç devletçikten biri olarak kaldı. Geriye kalan toprakları 15. yüzyıl boyunca [[Bizans-Osmanlı savaşları|Osmanlılar tarafından aşama aşama fethedildi]]. 1453'te [[Osmanlı İmparatorluğu]] [[İstanbul'un Fethi|Konstantinopolis'i fethedince]] Bizans İmparatorluğu sona erdi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.shsu.edu/~his_ncp/EndByz.html | title = The End of the Byzantine Empire, 1081-1453 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160513151010/http://www.shsu.edu/~his_ncp/EndByz.html | arşivtarihi = 13 Mayıs 2016}}</ref>

== Terimlendirme ==
{{see also|Yunanların isimlendirilmesi}}
[[Dosya:Byzantine klivanium (Κλιβάνιον).jpg|thumb|Bizans [[lamellar zırh]]ı klivanium (Κλιβάνιον) - Osmanlı [[ayna zırh]]ının öncülüdür.]]

[[Roma İmparatorluğu]]'nun son dönemlerinden bahsetmek üzere "Bizans" sözcüğünün ilk kullanımı, 1557'de Alman tarihçi [[Hieronymus Wolf]]'un tarih kaynakları koleksiyonu ''Corpus Historiæ Byzantinæ''{{'}}ye dayanır. Terim, kaynağını Konstantin'in başkenti Konstantinopolis olarak adlandırmasından önce şehrin ismi olan "Byzantion"dan alır. Şehrin bu eski adı, Konstantin'den sonra tarihi ve edebi kaynaklar dışında hemen hemen hiç kullanılmaz. 1648'de ''Byzantine du Louvre'' (''[[Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae]]'') ve 1680'de [[Charles du Fresne, sieur du Cange|Du Cange]]'ın ''Historia Byzantina'' eserleri yayımlanınca, "Bizans" terimi [[Montesquieu]] gibi Fransız yazarları arasında popülerlik elde etti.<ref>Fox, [http://www.romanity.org/htm/fox.01.en.what_if_anything_is_a_byzantine.01.htm What, If Anything, Is a Byzantine?]; {{harvnb|Rosser|2011|p=1}}</ref> Ancak terim, batı dünyasında 19. yüzyıl ortalarına kadar genel bir kabullenim görmedi.<ref>{{harvnb|Rosser|2011|p=2}}.</ref>

Bizans İmparatorluğu, kendi halkı tarafından "Roma İmparatorluğu", "Romalıların İmparatorluğu" (Latince: ''Imperium Romanum'', ''Imperium Romanorum''; Yunanca: {{lang|grc|Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων}} ''Basileia tōn Rhōmaiōn'', {{lang|grc|Ἀρχὴ τῶν Ῥωμαίων}} ''Archē tōn Rhōmaiōn''), "Romania" (Latince: ''Romania''; Yunanca: {{lang|grc|Ῥωμανία}} ''Rhōmania''),{{refn|"Romania" genel olarak gayrıresmî olarak kullanılırdı ve "Romalıların diyarı" anlamına gelmekteydi.<ref>{{harvnb|Fossier|Sondheimer|1997|p=104}}.</ref> 1081'den sonra, resmî Bizans belgelerinde de rastlanılmaktadır. 1204'te Dördüncü Haçlı Seferi sırasında gelen yöneticiler bu yeni Latin İmparatorluğu'na ''Romania'' adını verdi.<ref>{{harvnb|Wolff|1948|pp=5–7, 33–34}}.</ref> Bu terim modern [[Romanya]]'yla karıştırılmamalıdır.|group="n"}} "Roma Cumhuriyeti" (Latince: ''Res Publica Romana''; Yunanca: {{lang|grc|Πολιτεία τῶν Ῥωμαίων}} ''Politeia tōn Rhōmaiōn''), ''Graikia'' (Yunanca: Γραικία) ve ayrıca ''Rhōmais'' (Yunanca: {{lang|grc|Ῥωμαΐς}}) gibi adlarla ifade ediliyordu.<ref>{{harvnb|Cinnamus|1976|p=240}}; [[Theodore the Studite]], ''Epistulae'', 145, line 19 ("ἡ ταπεινὴ Γραικία"), and 458, line 28 ("ἐν Ἀρμενίᾳ καὶ Γραικίᾳ").</ref> Vatandaşlar kendilerini ''Romaioi'' ve ''Graikoi'' şeklinde adlandırıyorlardı. Öyle ki, 19. yüzyıl gibi geç bir döneme kadar Rumlar sıklıkla kendi ana dillerini ''[[Yunanca|Romaika]]'' ve ''[[Yunanca|Graikika]]'' şeklinde tanımlamaktaydı.

Her ne kadar Bizans İmparatorluğu, tarihi boyunca çoklu bir etnik karaktere sahip olsa da<ref>{{harvnb|Ahrweiler|Laiou|1998|p=3}}; {{harvnb|Mango|2002|p=13}}.</ref> ve [[Greko-Romen (kültür)|Romano-Hellenistik]] geleneklerini sürdürüp korusa da,<ref>{{harvnb|Gabriel|2002|p=277}}.</ref> döneminin batılı ve kuzeyli çağdaşları tarafından, sürekli artan [[Bizans Rumları|Yunan bileşenleri]]yle tanımlandı.<ref>{{harvnb|Ahrweiler|Laiou|1998|p=vii}}; {{harvnb|Davies|1996|p=245}}; {{harvnb|Gross|1999|p=45}}; {{harvnb|Lapidge|Blair|Keynes|1998|p=79}}; {{harvnb|Millar|2006|pages=2, 15}}; {{harvnb|Moravcsik|1970|pp=11–12}}; {{harvnb|Ostrogorsky|1969|pp=28, 146}}; {{harvnb|Browning|1983|p=113}}.</ref> Bizans İmparatorluğu'nu Roma İmparatorluğu'nun prestijinden ayrı tutmak amacıyla batının yeni krallıkları arasında<ref>{{harvnb|Fouracre|Gerberding|1996|p=345}}: "The Frankish court no longer regarded the Byzantine Empire as holding valid claims of universality; instead it was now termed the 'Empire of the Greeks'."</ref> kullanılan "Grek (Yunan) İmparatorluğu" (Latince: ''Imperium Graecorum'') ve "Grek -Yunan- İmparatoru" (''Imperator Graecorum'') gibi terimlere ara sıra rastlanılmaktadır.<ref>{{harvnb|Klein|2004|p=290 (Note #39)}}; ''[[Annales Fuldenses]]'', 389: "Mense lanuario c. epiphaniam Basilii, Graecorum imperatoris, legati cum muneribus et epistolis ad Hludowicum regem Radasbonam venerunt&nbsp;...".</ref>

Bizans imparatorunun meşru Roma imparatoru olmasına yönelik otoritesi, Papa [[III. Leo]] 800 yılında [[Şarlman]]'ı [[Kutsal Roma imparatorları listesi|''Imperator Augustus'']] olarak taçlandırınca sarsıldı. Roma'daki düşmanlarına karşı Şarlman'ın desteğine ihtiyaç duyan Leo, o sırada Roma İmparatorluğu tahtında bir erkeğin oturmayışı bahanesini kullanarak burada bir boşluğun bulunduğunu ve dolayısıyla kendisinin herhangi bir imparatoru taçlandırabileceğini öne sürüyordu.<ref>{{harvnb|Garland|1999|p=87}}.</ref> Papalar ve batılı krallar ''Roman'' (Romalı) terimini Bizans imparatorları için kullandıkları zaman ''Imperator Romanorum'' (Türkçe: ''Romalıların imparatoru'') yerine ''Imperator Romaniae'' (Türkçe: ''Romania'nın imparatoru'') terimini kullanmayı tercih ettiler. Bunlardan birincisi Şarlman ve ondan sonra gelenler için kullanılmaktaydı.{{refn|1190'dan bir Latin güncesinde (''Continuatio Cremifanensis''), Isaac Angelos "Imperator Romaniae" olarak tanıtılırken [[I. Friedrich (Kutsal Roma İmparatoru)|Friedrich Barbarossa]] "Imperator Romanorum" şeklinde ifade edilmektedir. Ancak birkaç yıl öncesinde, 1169'da Amico de Murta adındaki Cenevizli elçi, Cenevizliler adına yaptığı Konstantinopolis'teki yemininde Manuil Komnenos'tan "Imperator Romanorum" şeklinde söz etmiştir. 1204'ten sonra "Imperium Romaniae" ve "Imperator Romaniae" terimleri, batılılar tarafından sırasıyla Latin İmparatorluğu ve onun imparatorunu ifade etmek adına kullanılmıştır.<ref>{{harvnb|Wolff|1948|pp=11, 27–28}}.</ref>|group="n"}}

İslam ve Slav dünyasında böyle bir ayrım hiç olmamıştır ve Bizans, Roma İmparatorluğu'nun devamı olarak görülmüştür. İslam dünyasında Roma İmparatorluğu birincil olarak ''[[Rûm]]'' şeklinde ifade edilmekteydi.<ref>{{harvnb|Tarasov|Milner-Gulland|2004|p=121}}; {{harvnb|El-Cheikh|2004|p=22}}</ref> 20. yüzyıla kadar [[Rum millet|millet-i Rûm]] veya "''Roma devleti''" terimleri Osmanlılar tarafından eski Bizans'a ait (Osmanlı toprakları içindeki [[Doğu Ortodoks Kilisesi|Ortodoks Hristiyan]] topluluğu) kimseler için kullanılmıştır.

== Tarih ==
{{main|Bizans İmparatorluğu tarihi}}
{{Bizans İmparatorluğu tarihi}}
=== Erken tarih ===
[[Dosya:Raphael Baptism Constantine.jpg|thumb|250px|[[Rafael]]'in öğrencileri tarafından yapılan ''Konstantin'in Vaftizi'' adlı resim (1520–1524, [[fresk]], Vatikan, [[Apostol Sarayı]]); [[Eusebius]]'un kayıtlarına göre ([[Erken Hristiyanlıkta vaftiz#Teoloji|Erken Hristiyanlıkta din değiştirenlerin ortak bir özelliği olarak]]) Konstantin vaftiz törenini ölümünden kısa süre önceye kadar erteledi.<ref>Eusebius, IV, [http://www.ccel.org/ccel/schaff/npnf201.iv.vi.iv.lxii.html lxii].</ref>]]
[[Roma ordusu]], [[İber Yarımadası|Güneybatı Avrupa]] ve Kuzey Afrika da dahil olmak üzere Akdeniz bölgesinin tamamını kaplayan birçok kıyı bölgesini  ele geçirdi. Bu bölgeler hem kentsel hem de kırsal halklar barındıran farklı kültürel topluluklara aitti. Genel olarak, doğu illeri, batıdakilere göre daha kentleşmiş durumdaydı. Doğu illeri [[Makedonya (antik krallık)|Makedonya İmparatorluğu]] altında daha önce birleştirilmiş ve Grek (Yunan) kültürü etrafında [[Helenleştirme|Helenleştirilmişti]].<ref name="Ostrogorsky 1959 21">{{harvnb|Ostrogorsky|1959|p=21}}; {{harvnb|Wells|1922|loc=Chapter 33}}.</ref>

Batı, doğuya göre 3. yüzyılda yaşanan dengesizlikten çok daha ağır etkilendi. Yerleşik Helenleşmiş doğuyla daha genç Latinleşmiş batı arasındaki farklılık devam etti ve daha sonraki yüzyıllarda çok büyük bir önem arz etmeye başladı. Bu iki dünya arasındaki uzaklaşma da böylece gerçekleşmiş oldu.<ref name="Ostrogorsky 1959 21"/>

=== Gücün merkezsizleşmesi ===
{{See also|Konstantin ve Valentinianus Hanedanları altında Bizans}}
Kontrolü sağlamak ve yönetimi iyileştirmek adına, 285-324, 337-350, 364-392 ve 395-480 yıl aralıklarında Roma imparatorunun işleri farklı kişilere dağıtıldı. Her ne kadar idari bölümlenmeler çeşit çeşit olsa da, genel olarak batı ve doğu arasında bir iş bölümünü içeriyordu. Her bir bölümlenme, bir güç paylaşımı (hatta iş paylaşımı) biçimindeydi. Temel olarak ''imperium'' bölünmez olarak kabul edildiği için, parçalanmış bölümleri yöneten eş imparatorlar birbirlerini rakip hatta düşman olarak kabul etseler dahi, ülke en nihayetinde yasal bir bütündü.

293'te imparator [[Diocletianus]] yeni bir idari sistem oluşturdu ([[tetrarşi]]) ve böylece imparatorluğun tehlike altındaki bölgelerindeki güvenliği garantilemeye çalıştı. Kendini bir eş imparatorla (''[[Augustus (unvan)|Augustus]]'') ilişkilendirdi ve her eş imparator bunun ardından ''[[Kayser|Caesar]]'' lakaplı genç birer meslektaş edinerek yönetimi paylaştı ve bu genç imparatorlar daha sonra daha kıdemli olan meslektaşlarının yerini aldı. Ancak, 313'te tetrarşi çöktü ve birkaç yıl sonra [[I. Konstantin]] imparatorluğun iki idari bölgesini birleştirerek tek bir Augustus olarak başa geçti.<ref name="Kuhoff">{{harvnb|Bury|1923|loc=[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/BURLAT/1*.html#1 p. 1]}}; {{harvnb|Kuhoff|2002|pp=177–178}}.</ref>

=== Yeniden merkezleşme ===
330'da [[I. Konstantin|Büyük Konstantin]], [[hükümet merkezi|imparatorluğun merkezi]]ni Byzantion şehrinin bulunduğu yere ikinci bir Roma olarak kurduğu [[Konstantinopolis]]'e taşıdı. Şehir, Avrupa ve Asya ile Akdeniz ve Karadeniz arasındaki ticaret rotalarının üzerinde stratejik bir konumdaydı. Konstantin, imparatorluğun askerî, mali, sivil ve dinî kuruluşlarında önemli değişikliklere gitti. Özel olarak, sürdürdüğü ekonomik politikaları, bazı akademisyenler tarafından "tedbirsiz maliye" şeklinde tanımlanmaktadır, fakat bizzat kendisinin ön ayak olduğu altın [[solidus]], istikrarlı bir para birimi olarak ekonomiyi dönüştürdü ve kalkınmayı teşvik etti.<ref name="esler-1081">{{harvnb|Bury|1923|loc=[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/BURLAT/1*.html#1 p. 1]}}; {{harvnb|Esler|2004|p=1081}}; {{harvnb|Gibbon|1906|loc=Volume III, Part IV, Chapter 18, p. 168}}; {{harvnb|Teall|1967|pp=13,19–23, 25, 28–30, 35–36}}</ref>

Konstantin döneminde Hristiyanlık devletin resmî bir dini olmadıysa da imparatorluk tercihi olmanın ayrıcalığını yaşadı, çünkü [[I. Konstantin ve Hristiyanlık|imparator bu dini bonkörce destekliyordu]]. Konstantin, imparatorların dinî ilkeler üzerine sorgulama yapabilmesinin önüne geçen prensipler ortaya koydu ve imparatorlar artık bu iş için [[ekümenik konsil|genel eklesiyastik konsil]]lere başvurmak zorundaydı. [[Arles Konsili]] ve [[Birinci İznik Konsili]]'ni toplaması, Konstantin'in kilisenin birliğine olan ilgisini ve kendisinin bunun başında olma niyetini göstermektedir.<ref name="B163">{{harvnb|Bury|1923|loc=[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/BURLAT/2*.html#5 p. 63]}}; {{harvnb|Drake|1995|p=5}}; {{harvnb|Grant|1975|pp=4, 12}}.</ref> [[Çoktanrıcılık|Çoktanrıcılığın]] ülke çapında yeniden canlanması için kararlı adımlarıyla bilinen [[Julianus]] 361'de başa geçince, Hristiyanlık dininin yayılışı kesintiye uğradı ve imparator kilise tarafından "Dönme Julianus" olarak adlandırıldı.<ref>{{harvnb|Bowersock|1997|p=79}}</ref> Bu süreç imparator 363'te bir savaşta öldürülünce bitti.<ref>{{harvnb|Greatrex|Lieu|2002|p=1}}</ref>

[[Dosya:Walls of Constantinople.JPG|thumb|250px|right|[[İstanbul Surları|Theodosius Surları]]'nın restore edilmiş kısmı.]]
[[I. Theodosius]] (379-395), imparatorluğun doğusunu ve batısını beraber yöneten son imparatordu. 391 ve 392 yıllarında [[I. Theodosius döneminde Hristiyanlık tarafından paganizme yönelik zulüm|bir seri ferman vererek pagan dinin kökten yasakladı]]. Pagan festivalleri, kurbanları, pagan tapınaklarına ve ibadet mekanlarına girişler yasaklandı.<ref>{{harvnb|Friell|Williams|2005|p=105}}</ref> [[Antik Olimpiyat Oyunları|Olimpiyat Oyunları]]'nın sonuncusunun 393 yılında yapıldığına inanılmaktadır.<ref>{{harvnb|Perrottet|2004|p=190}}</ref> 395'te [[I. Theodosius]], imparatorluk makamını oğulları [[Arcadius]] (doğu) ve [[Honorius]] (batı) arasında müştereken paylaştırarak idari yapılanmayı tekrar bölmüş oldu. 5. yüzyılda batının yaşadığı zorlukların pek çoğu doğuda kendini göstermedi. Bunun hatrı sayılır sebeplerinden biri doğuda daha gelişmiş kentsel bir kültürün oluşu ve daha zengin finansal kaynaklar sebebiyle düşmanların [[haraç]]larla bastırılabilmesi ile paralı askerlerin tutulabilmesiydi. Bu başarı [[II. Theodosius]]'a [[Codex Theodosianus|Roma yasasının kanunlaştırılması]] ve [[İstanbul Surları|Konstantinopolis Surları]]'na eklemeler yapılması gibi projelere odaklanmak için fırsat verdi ve şehir 1204'e kadar bütün saldırılara dayandı.<ref>{{harvnb|Cameron|2009|pp=54, 111, 153}}.</ref> [[Theodosius Surları]]'nın büyük kısmı günümüze ulaşmıştır.

[[Hunlar]]'ı savuşturmak için, Theodosius [[Attila]]'ya çok büyük miktarlarda yıllık haraç vermek zorunda kaldı. Kendinden sonra gelen [[Markianos]] bu haracı vermeyi reddetse de, Attila zaten ilgisini çoktan [[Batı Roma İmparatorluğu|Batı]]'ya yöneltmişti. 453'te Attila ölünce [[Hun İmparatorluğu]] çöktü ve geriye kalan Hunlar'ın pek çoğu Konstantinopolis tarafından paralı asker olarak göreve alındı.<ref>{{harvnb|Alemany|2000|p=207}}; {{harvnb|Bayless|1976|pp=176–177}}; {{harvnb|Treadgold|1997|pp=184, 193}}.</ref>

=== Batı Roma İmparatorluğu'nun düşüşü ===
[[Dosya:Roman Empire 460 AD.png|thumb|250px|Leo I ''(doğu)'' ve [[Majorian]] ''(batı)'' (MS 460) döneminde Roma İmparatorluğu. Batıdaki Roma egemenliği yirmi yıldan daha az sürecektiyse de doğu bölgeleri [[I. Justinianos]]'un yeniden fetihlerine kadar sabit kalacaktı.]]
Attila'nın çöküşünden sonra, Doğu İmparatorluğu barışçıl bir dönemin tadını çıkardı. Ancak [[Batı Roma İmparatorluğu'nun çöküşü|Batı İmparatorluğu]]'nda durum daha kötüye gidiyordu çünkü [[Cermanya|Cermen halkları]]nın devamlı göçleri ve genişlemesi sürüyordu (bu ülkenin yıkılışı tam olarak Romalı Cermen general [[Odoacer]]'in Batı Roma imparatoru [[Romulus Augustulus]]'u görevden aldığı 476 yılına tekabül eder<ref>{{harvnb|Cameron|2009|p=52}}.</ref>).

480 yılında Batı imparatoru [[Julius Nepos]]'un ölümüyle, Doğu imparatoru [[Zeno (imparator)|Zeno]] ülkenin tek otoritesi haline geldi. O sırada İtalya'nın hakimi olan Odoacer, sözde Zeno'nun astıydı ancak tam bir özerklikle hareket ediyordu ve sonunda da imparatora karşı beliren isyanlara destek sağladı.<ref name="Burns 1991 65, 76–77, 86–87">{{harvnb|Burns|1991|pp=65, 76–77, 86–87}}</ref>

Zeno, [[Moesia]]'ya yerleşmeye başlamış işgalci [[Ostrogotlar]] ile anlaşmaya vardı ve Odoacer'den kurtulmak adına, Gotik kralı [[Teoderik]]'i ''magister militum per Italiam'' ("İtalya başkomutanı") vasfıyla İtalya'ya yürümek üzere ikna etti. Teoderik İtalya'yı fethedince, Zeno Doğu İmparatorluğu'nu böylesi başa çıkılmaz bir asttan (Odoacer) kurtarmış ve bunu imparatorluğun kalbinden uzakta birini (Teoderik) göndererek yapmıştı. Odoacer'in 493'teki yenilgisinden sonra Teoderik İtalya'yı fiilen yönettiyse de doğu imparatoru tarafından hiçbir zaman "kral" (''rex'') unvanıyla tanınmadı.<ref name="Burns 1991 65, 76–77, 86–87"/>

491'de, Roma asıllı yaşlı kamu hizmet görevlisi olan [[I. Anastasios (imparator)|I. Anastasios]], imparator olduysa da yeni imparatorun askerî gücü [[İsaurya Savaşı|İsaurya direnişi]]ne kadar kendini göstermedi.<ref>{{harvnb|Lenski|1999|pp=428–429}}.</ref> Anastasios, çalışkan bir reformcu ve iş bilir bir yönetici olarak kendini gösterdi. I. Konstantin'in tedavüle soktuğu para sistemini mükemmelleştirdi ve günlük hayatta kullanılan bakır ''[[follis]]''in ağırlığını net olarak ayarladı.<ref>{{harvnb|Grierson|1999|p=17}}.</ref> Bunun yanında vergi sistemi için reformlar getirdi ve [[Collatio lustralis|khrisargiron]] vergisini kaldırdı. 518'de Anastasios öldüğünde, Devlet Hazinesi'nde 150 ton gibi devasa miktarda altın bulunmaktaydı.<ref>{{harvnb|Postan|Miller|Postan|1987|p=140}}.</ref>

=== Justinianos Hanedanı ===
{{see also|Jüstinyen Hanedanı}}
[[Dosya:Justinian.jpg|thumb|200px|[[I. Justinianos]], [[San Vitale Bazilikası]], [[Ravenna]]'daki ünlü mozaiklerde tasvir edilir.]]
[[Dosya:Meister von San Vitale in Ravenna 008.jpg|thumb|right|200px|[[Theodora (I. Justinianos'un eşi)|Theodora]], Justinianos'un karısı, [[San Vitale Bazilikası]], [[Ravenna]]'daki ünlü mozaiklerde tasvir edilir.]]

Justinianos Hanedanı, [[I. Justin]] ile başlar. Okuma yazması olmadığı halde, askerî rütbe bakımından yükselerek 518'de imparator oldu.<ref>{{harvnb|Chapman|1971|p=210}}</ref> Kendisini, 527'de kendi hükümdarlığı sırasında da muhtemelen özel yetkilere sahip olan yeğeni [[I. Justinianos]] izler.<ref name="M290">{{harvnb|Meier|2003|p=290}}.</ref> [[Geç antik çağ]]ın en önemli isimlerinden ve büyük ihtimalle Latince'yi ana dili olarak konuşan son Roma imparatoru olan Justinianos,<ref>{{harvnb|Wickham|2009|p=90}}</ref> nevi şahsına münhasır bir dönem dizayn etti. Bu dönemde hırslı fakat kısmen hayata geçirilmiş ''renovatio imperii'' veya "İmparatorluğun restorasyonu" ilkesi göze çarpar.<ref>{{harvnb|Haldon|1990|p=17}}</ref> İmparatorun karısı [[Theodora (I. Justinianos'un eşi)|Theodora]] da yönetimde oldukça etkiliydi.<ref>{{harvnb|Evans|2005|p=104}}</ref>

529'da Justinianos, [[Kapadokyalı İoannis]] tarafından yetki verilmiş on kişilik komisyon atayarak Roma yasalarını gözden geçirtti ve "''[[Corpus Juris Civilis]]''" adıyla bilinen yasaları ve hukukçu alıntılarını kanunlaştırdı. 534'te ''Corpus'' güncellendi ve [[Novellae Constitutiones|Justinianos tarafından 534'ten sonra konulan yasalar]] ile beraber, geriye kalan Bizans döneminin hukuk sistemi büyük ölçüde çizilmiş oldu.<ref>{{harvnb|Gregory|2010|p=150}}.</ref> ''Corpus'', birçok modern devletin [[Kara Avrupası hukuk düzeni|hukuk düzeninin]] temelini oluşturur.<ref>{{harvnb|Merryman|Perez-Perdomo|2007|p=7}}</ref>

532'de, Justinianos doğu sınırlarını güvenceye almak adına [[I. Hüsrev]] ile antlaşma imzaladı ve [[Sasani İmparatorluğu|Sasaniler]]'e yıllık büyük haraçlar vermeye razı oldu. Aynı yıl Konstantinopolis'te büyük bir ayaklanmadan daha da güçlenerek sağ kurtuldu ([[Nika ayaklanması]]) fakat bu olay sonunda imparatorun emriyle 30 ila 35 bin insan öldürüldü.<ref>{{harvnb|Gregory|2010|p=137}}; {{harvnb|Meier|2003|pp=297–300}}.</ref> Justinianos, 533'te batı fetihlerini, generali [[Belisarius]]'u, 429'dan beri, başkenti [[Kartaca]] ile birlikte [[Vandallar]]'ın hakimiyeti altında olan [[Afrika (Roma eyaleti)|Afrika]] eyaletini tekrar ele geçirmek üzere gönderdiğinde başlatmış oldu.<ref>{{harvnb|Gregory|2010|p=145}}.</ref> Bu fetihler beklenmedik bir kolaylıkla kazanılsa da, 548'e kadar büyük yerel kabileler bastırılamadı.<ref name="Ev">{{harvnb|Evans|2005|p=xxv}}.</ref> [[Ostrogot Krallığı|Ostrogot İtalya'sı]]nda Teoderik, onun yeğeni, varisi [[Athalarik]] ve kızı [[Amalasuntha]] ölünce, Amalasuntha'nın katili [[Theodahad]] (taht: 534–536) başa geçti fakat bu yeni otorite daha güçsüzdü.<ref name="B180-216">{{harvnb|Bury|1923|loc=[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/BURLAT/18C*.html pp. 180–216]}}; {{harvnb|Evans|2005|pp=xxvi, 76}}.</ref>

535'te [[Sicilya]]'ya yapılan bir Bizans seferi kolayca başarıya ulaştıysa da, Gotlar direnişlerini güçlendirdiler ve Belisarius'un başarılı [[Napoli]] ve [[Roma]] kuşatmaları sonucunda [[Ravenna]]'yı ele geçirdiği 540'a kadar herhangi bir zafer elde edilmedi.<ref name="B180-216"/> 535–536'da Theodahad, Papa [[I. Agapetus]]'u Konstantinopolis'e göndererek Bizans güçlerinin Sicilya, [[Dalmaçya (Roma eyaleti)|Dalmaçya]] ve İtalya'dan çekilmesini rica etti. Her ne kadar Agapetus, Justinianos'la barış imzalama görevinde başarılı olamasa da, [[Theodora (I. Justinianos'un eşi)|Theodora]]'nın tüm desteğine ve korumasına rağmen [[Monofizit]] [[I. Anthimos]] kınandı ve en azından bu konuda başarılı olmuş oldu.<ref name=Maas278T187>{{harvnb|Sotinel|2005|p=278}}; {{harvnb|Treadgold|1997|p=187}}.</ref>

Ostrogotlar kısa sürede Kral [[Totila]] komutası altında birleşerek [[Roma'nın Yağmalanması (546)|Roma'yı 546'da ele geçirdi.]] 544'te İtalya'ya gönderilmiş olan Belisarius, sonunda 549'da Konstantinopolis'e geri çağrıldı.<ref name="B236-258">{{harvnb|Bury|1923|loc=[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/BURLAT/19B*.html pp. 236–258]}}; {{harvnb|Evans|2005|p=xxvi}}.</ref> Ermeni hadımı [[Narses]]'in İtalya'ya 35.000 kişilik bir orduyla varışı (551 sonu), Gotik geleceğinde yeni bir yön çizdi. Totila, [[Taginae Muharebesi]]'nde yenildi; ondan sonra gelen [[Teya]]'da [[Mons Lactarius Savaşı]]'nda (Ekim 552) yenik düştü. Birkaç Gotik garnizonunda devam eden direnişe ve [[Franklar]] ve [[Alamanlar]]'ın ardışık işgallerine rağmen İtalyan yarımadası için yapılan savaş sona erdi.<ref name="B259-281">{{harvnb|Bury|1923|loc=[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/BURLAT/19C*.html pp. 259–281]}}; {{harvnb|Evans|2005|p=93}}.</ref> 551'de, [[Vizigotlar|Vizigot]] [[Hispania]]'sından bir asil olan [[Athanagild]], Justinianos'tan krala karşı yaptıkları ayaklanma için yardım istedi ve imparator başarılı bir komutan olan [[Liberius (praetorian prefect)|Liberius]]'un altında bir birliği onlara gönderdi. Böylece Bizans, Heraklius dönemine kadar [[Spania|İber Yarımadası]]'nda bir sahil kesimini elinde tuttu.<ref name="B86-288">{{harvnb|Bury|1923|loc=[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/BURLAT/19D*.html pp. 286–288]}}; {{harvnb|Evans|2005|p=11}}.</ref>

Doğuda Roma-Pers savaşları 561'de Justinianos ile Hüsrev'in elçilerinin elli yıllık bir barış imzalamasına kadar sürdü.<ref>{{harvnb|Greatrex|2005|p=489}}; {{harvnb|Greatrex|Lieu|2002|p=113}}</ref> 550'lerin ortalarına doğru Justinianos, [[Balkanlar]] haricinde savaştığı pek çok cephede galibiyet kazanmıştı. Balkanlar'da [[Slavlar]] ve [[Gepidler]] sürekli akınlarına devam ediyordu. [[Sırplar]] ve [[Hırvatlar]]'ın dahil olduğu kabileler Heraklius döneminde Balkanlar'ın kuzeybatısına yerleştirildi.<ref>{{harvnb|Bury|1920|loc=[https://archive.org/stream/earlyhistoryofsl00consrich#page/n9/mode/1up "Preface", pp. v-vi]}}</ref> Justinianos, Belisarius'u emekliliğinden geri çağırdı ve yeni Hun tehlikesini bertaraf etti. Tuna Nehri donanmalarının güçlendirilmesi, [[Kutrigurlar|Kutrigur]] Hunları'nın geri çekilmesine ve Tuna'nın gerisine güvenli geçişleri garantileyen bir antlaşma imzalanmasına yol açtı.<ref>{{harvnb|Evans|2005|pp=11, 56–62}}; {{harvnb|Sarantis|2009|loc=''passim''}}.</ref>

Her ne kadar [[çoktanrıcılık]] 4. yüzyıldaki Konstantin zamanından beri [[Greko-Romen çoktanrıcılığının gerileyişi|devlet tarafından bastırılmış olsa da]], geleneksel Greko-Romen kültürü, 6. yüzyılda halen Doğu İmparatorluğu'nda etkiliydi.<ref>{{harvnb|Evans|2005|p=65}}</ref> [[İoannis Filoponus]] gibi filozoflar, bu dönemde Hristiyan düşünce ve [[deneycilik|deneyciliği]]ne ek olarak var olan [[neoplatonizm|neoplatonik]] fikirlere dikkat çeker. Ancak  [[Helenistik felsefe]] yerini yavaş yavaş yeni [[Hristiyan felsefesi]]ne bıraktı. 529'da [[Platon Akademisi]]'nin kapatılması önemli bir kilometre taşıdır.<ref>{{harvnb|Evans|2005|p=68}}</ref> [[Besteci Romanos]] tarafından yazılan ilahiler [[Kutsal Liturji]]'nin gelişimini işaret ederken, mimar [[Miletli İsidoros]] ve [[Trallesli Anthemius]], [[Sofya (bilgelik)|Kutsal Bilgelik]] Kilisesi veya bilinen adıyla [[Aya Sofya]]'yı, Nika ayaklanması sırasında yıkılan önceki bir kilisenin yerine inşa etti. 537'de tamamlanan Aya Sofya, Bizans mimarlık tarihindeki en göze çarpan eserlerden biri olarak varlığını sürdürmektedir.<ref>{{harvnb|Cameron|2009|pp=113, 128}}.</ref> 6. ve 7. yüzyıllarda, imparatorlukta [[Justinianos Veba Salgını|veba salgınları patlak verdi]]. Bu salgınlar, nüfusu tahrip ettiği gibi ekonomik kayıplara yol açarak ülkeyi güçsüzleştirdi.<ref>{{harvnb|Bray|2004|pp=19–47}}; {{harvnb|Haldon|1990|pp=110–111}}; {{harvnb|Treadgold|1997|pp=196–197}}.</ref>

[[Dosya:Roman Empire 600 AD.PNG|thumb|250px|Doğu Roma İmparatorluğu, MS 600'de Mavrikios döneminde.]]
565'te Justinianos öldüğünde, kendinden sonra gelen [[II. Justin]], Perslere yüksek miktarlarda haraç ödemeyi reddetti. Bu sırada Cermen [[Lombardlar]] İtalya'yı işgal etti; yüzyılın sonunda İtalya'nın sadece üçte biri Bizans elindeydi. Justin'den sonra gelen [[II. Tiberius Konstantin|II. Tiberius]], düşmanları arasında seçim yaptı ve [[Avarlar]]'a yardım ederek Persler'e savaş ilan etti. Tiberius'un generali [[Mavrikios]], doğu sınırlarında başarılı bir sefer yürütse de, Avarlar aldıkları yardımlara rağmen dizginlenmemişti. Avarlar Balkanlar'da ilerleyerek 582'de [[Sirmium]] kalesini ele geçirdi ve Slavlar Tuna'nın karşısında seferlere başladı.<ref name="Louth 2005 113–115">{{harvnb|Louth|2005|pp=113–115}}; {{harvnb|Nystazopoulou-Pelekidou|1970|loc=''passim''}}; {{harvnb|Treadgold|1997|pp=231–232}}.</ref>

Bu sırada Tiberius'un yerini alan Mavrikios, Pers iç savaşına müdahale etti, meşru [[II. Hüsrev]]'i tekrar tahta çıkartarak kızını onunla evlendirdi. Mavrikios'un damadıyla anlaşması neticesinde, Bizans'ın sınırları doğuya doğru genişledi ve enerjik imparator dikkatini Balkanlar'a odaklama şansı buldu. 602 itibariyle, başarılı Bizans [[Mavrikios'un Balkan seferleri|seferleri]] Avarları ve Slavları Tuna'nın gerisine itti.<ref name="Louth 2005 113–115"/> Ancak Mavrikios'un Avarlar tarafından alınan birkaç bin esiri için fidyeyi reddetmesi ve birliklerini kış ortasında Tuna'ya sürmüş olması onun şanını kısa sürede aşağıya çekti. Phokas adında bir subay, birlikleri Konstantinopolis'e geri getirerek bir isyan çıkardı. Mavrikios ve ailesi kaçmaya çalışırken öldürüldü.<ref>{{harvnb|Fine|1983|p=33}}</ref>

=== Daralan sınırlar ===

==== Heraklius Hanedanı ====
{{details|Heraklius Hanedanı}}
[[Dosya:Moldovita murals 2010 16.jpg|thumb|right|250px|Avar, Sasani, Slav güçlerinin birlikte üstlendikleri [[Konstantinopolis Kuşatması (626)]], [[Romanya]]'daki [[Moldovița Manastırı]]'ndaki [[duvar resmi|duvar resimlerinde]] görülüyor.]]
[[Dosya:Byzantiumby650AD.svg|thumb|300px|650 yılında Bizans İmparatorluğu - bu yıl itibariyle Bizans, [[Afrika Eksarhlığı]] hariç bütün güney eyaletlerini kaybetmişti.]]

[[Phokas]]'ın Mavrikios'u öldürmesinin ardından Hüsrev, bunu [[Mezopotamya (Roma eyaleti)|Mezopotamya eyaletini]] işgal etmek için bir bahane olarak kullandı.<ref>{{harvnb|Foss|1975|p=722}}.</ref> Birçok Bizans kaynağında hiç değişmeden "zorba" olarak anılan ve halk tarafından tutulmayan Phokas, Senato önderliğinde kendisine birçok komplonun kurulduğu bir isimdi. Heraklius, 610 yılında [[Kartaca]]'dan ucuna ikon iliştirilmiş bir gemiyle Konstantinopolis'e gelerek Phokas'ı yerinden etti.<ref>{{harvnb|Haldon|1990|p=41}}; {{harvnb|Speck|1984|p=178}}.</ref>

Heraklius'un başa geçmesiyle [[Sasani]] ilerleyişi Levant'ın derinliklerine doğru iyice yayıldı ve Sasaniler [[Şam]] ve [[Kudüs]]'ü ele geçirerek [[Gerçek Çarmıh]]'ı alıp [[Tizpon]]'a götürdü.<ref>{{harvnb|Haldon|1990|pp=42–43}}.</ref> Buna misillemeyle yanıt veren Heraklius için bu mücadele bir kutsal savaş karakterindeydi ve askerî sembol olarak İsa'nın [[Acheiropoieta|acheiropoietos]] imajı kullanıldı<ref>{{harvnb|Grabar|1984|p=37}}; {{harvnb|Cameron|1979|p=23}}.</ref> (benzer bir şekilde, Konstantinopolis 626 yılında Avar - Sasani - Slav güçleri tarafından kuşatıldıktan sonra elde edilen zafer, [[I. Sergios|Patrik Sergios]]'un şehir surlarında yürüyüş eşliğinde taşıdığı Meryem Ana'nın ikonuna atfedilmişti).<ref>{{harvnb|Cameron|1979|pp=5–6, 20–22}}.</ref> Yine [[Konstantinopolis Kuşatması (626)|bu kuşatma]] sırasında [[Bizans–Sasani Savaşı (602–628)|Bizans–Sasani Savaşı]] zirve noktasına erişmişti ve ittifak ordusu 626'nın Haziran ve Temmuz ayları arasında Konstantinopolis'i kuşatmış oldu. Bunun hemen ardından Sasani kuvvetleri [[Anadolu]]'ya çekilmek zorunda kaldı. Bunun ardından Heraklius'un kardeşi [[Theodoros (Heraklius'un kardeşi)|Theodoros]]'un Sasani generali [[Şahin Vahmanzadegan|Şahin]]'i yenilgiye uğrattığı haberi gelince Pers yenilgisi kesinleşti.<ref name="Norwich93">{{harvnb|Norwich|1998|p=93}}</ref> Bunun üzerine Heraklius, Sasani Mezopotamya'sına tekrar işgal kuvvetleri yolladı.

Ana Sasani kuvvetleri [[Ninova Savaşı (627)|Ninova]]'da 627'de yenilgiye uğratıldı ve 629'da Heraklius Gerçek Çarmıh'ı o sırada savaş nedeniyle anarşinin ve iç savaşın hüküm sürdüğü Sasani başkenti [[Tizpon]]'dan alarak büyük bir şölenle Kudüs'e götürdü.<ref>{{harvnb|Haldon|1990|p=46}}; {{harvnb|Baynes|1912}}, ''passim''; {{harvnb|Speck|1984|p=178}}.</ref> Nihayetinde Persler bütün kuvvetlerini geri çekip eskiden Roma'nın elinde olan [[Mısır (Roma eyaleti)|Mısır]], [[Levant]], Mezopotamya ve Ermenistan topraklarını Bizans'a önceden 595 yılı dolaylarında yapılmış bir antlaşmaya tekrar uyarak geri verdi. Bu savaş Bizans ve Sasani imparatorluklarını oldukça zayıflattı ve onları hemen sonraki yıllarda ortaya çıkan [[İslam'ın yayılışı|Müslüman kuvvetleri]]ne karşı son derece hassas hale getirdi.<ref>{{harvnb|Foss|1975|pp=746–747}}.</ref> Bizanslılar 636'daki [[Yermük Muharebesi]]'nde Araplara karşı çok ağır bir yenilgiye uğradı, [[Tizpon]] ise 637'de düştü.<ref>{{harvnb|Haldon|1990|p=50}}.</ref>

==== Konstantinopolis Kuşatması (674–678) ====
O sıralarda [[Levant'ta İslam'ın yayılışı|Suriye ve Levant'ı sıkıca kontrol altında tutan]] Araplar, Anadolu içlerine sık sık işgalci kuvvetler yolluyordu ve [[Konstantinopolis Kuşatması (674-678)|674–678 arasında doğrudan Konstantinopolis kuşatıldı]]. Arap donanması [[Rum ateşi]] tekniğinin de yardımıyla püskürtüldü ve [[Emevîler]] ile otuz yıllık ateşkes imzalandı.<ref>{{harvnb|Haldon|1990|pp=61–62}}.</ref> Buna karşın [[Anadolu]] işgalleri son hız devam ediyordu ve buradaki halk, eski şehir surları içinde daha küçük alanlara duvarlar ördüğünden veya yakındaki kalelere taşındığından klasik kent kültürü iyice bozuldu.<ref>{{harvnb|Haldon|1990|pp=102–114}}; {{harvnb|Laiou|Morisson|2007|p=47}}.</ref> Konstantinopolis'in nüfusu bu süreçte 500.000'den 40.000–70.000 aralığına kadar geriledi ve diğer şehirler gibi kısmen kırsallaştı. Şehir, Bizans 618'de Mısır'ı önce Perslere, sonra Araplara kaptırınca ücretsiz tahıl taşımacılığı hakkını kaybetti ve halka buğday dağıtımı durma noktasına geldi.<ref>{{harvnb|Laiou|Morisson|2007|pp=38–42, 47}}; {{harvnb|Wickham|2009|p=260}}.</ref>

Eski yarı-özerk belediye kuruluşlarının yok olmasıyla ortaya çıkan boşluk, Anadolu'yu eyaletlere ayıran ve kent yönetiminin imparatorluk idaresine doğrudan sorumlu olduğu belirli ordulara bırakıldığı [[thema]] sistemiyle dolduruldu. Bu sistemin kökenleri Heraklius'un geçici kurallarından kaynaklanabiliyor olabilir fakat 7. yüzyıl boyunca imparatorluk yönetiminin yepyeni bir sistemi haline dönüştü.<ref>{{harvnb|Haldon|1990|pp=208–215}}; {{harvnb|Kaegi|2003|pp=236, 283}}.</ref> İmparatorluğun 7. yüzyılda yaşadığı toprak kayıplarını izleyen bu devasa kültürel ve kurumsal yeniden yapılanma, Akdeniz'in doğusundaki ''Romalılık'' kavramının kırılmasına ve bundan sonrasında Bizans'ın Roma'nın doğrudan devamı olmaktan ziyade herhangi bir başka ardıl ülke olarak okunarak daha iyi anlaşılır hale gelmesine yol açtığı söylenegelmiştir.<ref>{{harvnb|Heather|2005|p=431}}.</ref>

[[Dosya:Greekfire-madridskylitzes1.jpg|thumb|250px|Rum ateşi ilk defa [[Bizans donanması]] tarafından Bizans-Arap Savaşları sırasında kullanıldı ([[Madrid Skilicis]], [[Biblioteca Nacional de España]], Madrid).]]

Balkanlar'dan çok sayıda birliğin önce Persler, sonra Araplar ile savaşmak üzere ayrılması, Slav halklarının yarımadanın güneyine doğru yayılmasına zemin hazırladı. Bunun bir sonucu olarak, Balkanlar'da da Anadolu'da olduğu gibi birçok şehir küçük surlu yerleşimlere büzüştü.<ref>{{harvnb|Haldon|1990|pp=43–45, 66, 114–115}}</ref> 670'lerde [[Bulgarlar]], [[Hazarlar]]'ın gelişiyle Tuna'nın güneyine geçmeye başladı. 680'de bu yeni yerleşimleri dağıtmak üzere gönderilen Bizans kuvvetleri yenilgiye uğradı.<ref name="Haldon 1990 66–67">{{harvnb|Haldon|1990|pp=66–67}}.</ref>

681'de [[IV. Konstantin]], Bulgar hanı [[Asparuh]] ile bir antlaşma imzaladı ve [[Birinci Bulgar İmparatorluğu|yeni Bulgar devleti]], daha önce ismen de olsa Bizans yönetimini tanıyan birkaç Slav kabilesi üzerinde bağımsızlık elde etti.<ref name="Haldon 1990 66–67"/> 687–688'de Heraklius Hanedanı'nın son imparatoru [[II. Justinianos]], Slavlara ve Bulgarlara karşı bir sefer düzenleyerek kayda değer kazanımlar elde etti. Ancak imparatorun [[Trakya]]'dan [[Makedonya (bölge)|Makedonya]]'ya kadar savaşmak zorunda kaldığı gerçeği, Bizans'ın Balkanlar'ın kuzeyinde ne denli hakimiyet kaybına uğradığının ipuçlarını vermektedir.<ref>{{harvnb|Haldon|1990|p=71}}.</ref>

II. Justinianos, şiddetli vergilendirme ve "yabancılar"ı idari konumlara yerleştirme yollarını kullanarak kent aristokrasisinin gücünü kırmaya çalıştı. Sonrasında, 695 yılında yetkileri elinden alındı ve önce Hazarlar'a, sonra Bulgarlar'a sığındı. 705'te Bulgar hanı [[Tervel]]'in ordularıyla Konstantinopolis'e geri döndü, tahtını tekrar aldı ve düşmanlarına karşı bir korku krallığı inşa etti. Son kez yine kent aristokrasisi desteğiyle tahttan indirildiği 711 yılı, Heraklius Hanedanı'nın sonunu getirdi.<ref>{{harvnb|Haldon|1990|pp=70–78, 169–171}}; {{harvnb|Haldon|2004|pp=216–217}}; {{harvnb|Kountoura-Galake|1996|pp=62–75}}.</ref>

==== İsaurya Hanedanı'ndan I. Basileios dönemine kadar ====
{{details|İsaurya Hanedanı altında Bizans}}

[[Dosya:ByzantineEmpire717+extrainfo+themes.svg|thumb|300px|III. Leo döneminde Bizans İmparatorluğu c.&nbsp;717. Çizgili alanlar devamlı Arap işgali altında olan toprakları göstermektedir.]]

[[III. Leo İsauryalı]] 718'de Arap istilasını geri püskürttü ve kendini Anadolu'daki ''thema''ları yeniden organize edip sağlamlaştırmaya adadı. Kendinden sonra gelen [[V. Konstantin]], Suriye'nin kuzeyinde kayda değer zaferler kazandı ve Bulgar gücünü kırdı.<ref>{{harvnb|Cameron|2009|pp=67–68}}.</ref>

[[Slav Thomas]]'ın 820'ler başında çıkardığı isyan sonrası Bizans'ın güçsüzlüğünden yararlanan Araplar toparlanıp [[Girit Emirliği|Girit'i fethetti]]. Bunun yanında Sicilya'ya başarılı bir sefer düzenledilerse de, 863'te general [[Petronas (general)|Petronas]],  Melitene ([[Malatya]]) [[emir (makam sahibi)|emir]]i [[Umar al-Aqta]]'yı [[Lalakaon Savaşı|ağır bir yenilgiye uğrattı]]. [[Krum]] Han önderliğindeki Bulgar tehlikesi de bu sıralarda tekrar ortaya çıktı, fakat 815–816 yıllarında Krum'un oğlu [[Omurtag]], Bizans imparatoru [[V. Leo]] ile [[Bizans-Bulgar Antlaşması (815)|bir antlaşma imzaladı]].<ref>{{harvnb|Treadgold|1997|pp=432–433}}.</ref>

==== İkonoklazm üzerine dinî tartışmalar ====
{{Main|Bizans ikonoklazmı}}
8. ve 9. yüzyıllar boyunca imparatorluğun bir asırdan fazla ana gündemi olan [[ikonoklazm]] tartışmaları görüldü. [[İkon (din)|İkon]]lar (burada her türlü dinî görsel ifade edilmektedir), 730 yılı civarında Leo ve Konstantin tarafından yasaklandı ve bu durum ülke çapında [[ikonodül]]lerin (ikonları savunanlar) ayaklanmasına neden oldu. İmparatoriçe [[Atinalı İrini|İrini]]'nin çalışmaları sonucunda 787'de [[İkinci İznik Konsili]] toplandı ve ikonlara tapılmaması, sadece saygı gösterilmesi kararlaştırıldı. İrini'nin [[Şarlman]]'la evlenme planları bilinir, ancak [[Günah Çıkartıcı Teofanes]]'e göre bu planlar İrini'nin favorilerinden olan Aetios yüzünden suya düşmüştür.<ref name="G89">{{harvnb|Cameron|2009|pp=167–170}}; {{harvnb|Garland|1999|p=89}}.</ref>

9. yüzyıl başlarında V. Leo, ikonoklazm yasalarını tekrar yürürlüğe soktuysa da, 843'te imparatoriçe [[Theodora (Theofilos'un eşi)|Theodora]], [[I. Methodios|Patrik Methodios]]'un yardımıyla ikonlara saygıyı tekrar yürürlüğe soktu.<ref name="P11">{{harvnb|Parry|1996|pp=11–15}}.</ref> İkonoklazm, Doğu ve Batı arasındaki yabancılaşmanın artmasında önemli bir rol oynadı. Bu ayrışmalar, [[I. Nikolas|Papa I. Nikolas]]'ın [[I. Fotios|Fotios]]'un patrik olmasına tepki göstermesiyle ortaya çıkan [[Fotyan bölünmesi]] ile daha da kötüleşti.<ref>{{harvnb|Cameron|2009|p=267}}.</ref>

=== Makedon Hanedanı ve canlanma (867–1025) ===
{{see also|Makedon Hanedanı}}
[[Dosya:ByzantineEmpire867AD4lightpurple.PNG|thumb|300px|Bizans İmparatorluğu, c. 867.]]

[[I. Basileios]]'un 867'de tahta geçmesi, iki buçuk asır boyunca devam eden [[Makedon Hanedanı]]'nın başlangıcı kabul edilir. Bu hanedanda Bizans'ın en becerikli hükümdarlarından birkaçı yer alır ve dönem boyunca yeniden canlanma havası hakimdir. İmparatorluk dış düşmanlara karşı savunma halinden, tekrar kaybedilen toprakları yeniden fetheden bir ülke konumuna dönmüştür.<ref name="Browning-1992-95">{{harvnb|Browning|1992|p=95}}.</ref>

Askerî ve idari otoritenin toparlanmasına ek olarak, Makedon Hanedanı dönemi felsefe ve sanat gibi alanlarda kültürel bir uyanışa da sahne olmuştur. [[Güney Slavları|Slav]]ların Balkan istilasından ve [[İslam'ın yayılışı|Arap istilaları]]ndan önceki Bizans'ta var olduğu kabullenilen aydınlığı tekrar canlandırmak üzere bilinçli çabalar görülmektedir ve bu çağ sıklıkla Bizans'ın "Altın Çağı" olarak gösterilir.<ref name="Browning-1992-95"/> Her ne kadar toprak bakımından imparatorluk I. Justinianos dönemindekinden kayda değer oranda küçük olsa da, önemli bir güç kazanımı görüldüğü gibi, daha az dağınık coğrafyanın getirisi olarak ülke siyasî, ekonomik ve kültürel olarak daha entegreydi.

==== Araplar ile savaşlar ====
{{details|Bizans-Arap Savaşları}}
[[Dosya:Leo Phokas defeats Hambdan at Adrassos.png|thumb|250px|960'ta general [[Leo Fokas (genç)|Leo Fokas]] [[Hamdaniler|Hamdani]] [[Halep]] Emirliği'ni [[Andrassos Savaşı|Andrassos]]'ta mağlup ederken, ''[[Madrid Skilicis]]''.]]
I. Basileios'un tahttaki ilk yıllarında Arap istilacıların Dalmaçya kıyılarına yaptığı seferler başarılı bir şekilde bastırıldı ve bölge bir kez daha güvenli Bizans toprakları arasındaki yerini aldı. Bu durum, Bizans misyonerlerinin içlere yayılarak Sırpları,  günümüzde [[Hersek]] ve [[Karadağ]] çevresinde yaşayan halkları Ortodoks Hristiyanlığı'na çevirme fırsatını doğurdu.<ref name=Browning-1992-96>{{harvnb|Browning|1992|p=96}}.</ref> [[Malta]]'yı geri almak için çıkılan sefer, Malta halkı Arapların yanında yer alınca ve Bizans garnizonlarını katledince büyük bir yenilgiyle sonuçlandı.<ref name="Karlin-Heyer 1967 24">{{harvnb|Karlin-Heyer|1967|p=24}}.</ref>

Buna karşın, [[Güney İtalya]]'daki Bizans egemenliği gittikçe sağlamlaştırıldı ve 873 yılı itibariyle [[Bari]], imparatorluğun bir parçası oldu.<ref name=Browning-1992-96/> Güney İtalya'nın büyük kısmı sonraki 200 yıl boyunca da ülkenin bir parçası olarak kaldı.<ref name="Karlin-Heyer 1967 24"/> Daha önemli olan doğu cephelerinde, Bizans savunmasını yeniden inşa ederek hücuma geçti. [[Paulusçuluk|Paulusçular]] yenildi ve başkentleri Tephrike ([[Divriği]]) alındı. Buna ek olarak [[Samosata]]'nın yeniden alınmasının ardından [[Abbâsîler]]'e karşı hücumlar başladı.<ref name=Browning-1992-96/>

[[Dosya:Paris psaulter gr139 fol1v.jpg|thumb|200px|10. yüzyılın askerî başarılarına büyük çapta bir kültürel bir canlanma eşlik ediyordu: [[Makedon Rönesansı]]. [[Paris Mezmuru]]'ndan alınan bu minyatür, Helenistik sanattan esinlenmiştir.]]

Basileios'un oğlu ve ardılı [[VI. Leon]] döneminde, o dönem güçsüzleşmiş olan Abbâsîler'e karşı seferler ve toprak kazanımları devam etti. Ancak 902'de Sicilya Araplara kaybedilirken 904'te imparatorluğun ikinci büyük şehri [[Selanik]] bir Arap donanması tarafından yağmalandı. Bizans donanması, çok çabuk olarak düzenlendi ve 7. yüzyılda Araplara kaybedilmiş olan [[Kıbrıs]] ve Suriye'deki [[Lazkiye|Laodicea]] birkaç yıl içerisinde geri alındı. Bu intikama karşın, Bizanslılar Müslümanlara karşı halen kesin bir darbe vurabilmiş değillerdi ve hatta 911'de [[Girit Emirliği|Girit]]'i geri almak için yapılan sefer büyük bir yenilgiyle sonuçlandı.<ref name="B101">{{harvnb|Browning|1992|p=101}}.</ref>

Bulgar çarı [[I. Simeon]]'un 927'de ölmesiyle Bulgarlar oldukça güçsüzleşti ve bu da Bizanslıların doğuya odaklanması için fırsat yarattı.<ref name=Browning-1992-107>{{harvnb|Browning|1992|p=107}}.</ref> 934 yılında Melitene ([[Malatya]]) kalıcı olarak ele geçirildi ve 943 yılında ünlü general [[İoannis Kurkuas]], ataklarını [[Mezopotamya]]'ya çevirerek en önemlisi [[Edessa]]'nın (Şanlıurfa) fethi olan birçok önemli başarıya imza attı. Kurkuas özellikle, İsa'nın bir portresinin damgalandığı iddia edilen ve bu yüzden saygı duyulan [[Edessa'nın Resmi|Mandilo]]'yu Edessa'dan alarak Konstantinopolis'e getirmesiyle nam saldı.<ref name=Browning-1992-108>{{harvnb|Browning|1992|p=108}}.</ref>

Asker imparatorlar [[II. Nikeforos]] (taht: 963–969) ve [[I. İoannis Çimiskes]] (969–976) ülkenin sınırlarını doğrudan Suriye'nin içine doğru genişleterek kuzeybatı [[Irak]]'taki emirleri yenilgiye uğrattı. 962'de büyük bir şehir olan [[Halep]] yine Nikeforos tarafından ele geçirildi ve 963'te Araplar, Girit'ten kesin bir zaferle atıldı. Girit'in yeniden alınması, Ege'deki Arap istilalarına bir son verdiği gibi Yunan anakarası tekrar gelişmeye başladı. [[Kıbrıs]] 965'te kalıcı olarak geri alındı ve 969'da [[Antakya (antik kent)|Antioch]] (Antakya) ele geçirilip bir Bizans eyaleti olarak ülkeye katıldığında Nikeforos'un başarıları zirveyi görüyordu.<ref name="Browning-1992-112">{{harvnb|Browning|1992|pp=112}}.</ref> Ardılı İoannis Çimiskes, Şam, [[Beyrut]], [[Akka]], [[Sayda]], [[Kayserya]] ve [[Tiberya]] şehirlerini fethetti ve Bizans ordusunu Kudüs'e şaşırtıcı derecede yakınlığa yerleştirdi. Ancak İslam'ın güç merkezleri Irak ve Mısır'a dokunulmadı.<ref name="Browning-1992-113">{{harvnb|Browning|1992|pp=113}}.</ref> Kuzeyde yapılan uzun seferlerin ardından son Arap tehlikesi olan zengin Sicilya eyaletine 1025'te [[II. Basileios]] tarafından sefer düzenlendi ancak Basileios sefer tamamlanmadan öldü. Yine de, bu dönemde imparatorluğun sınırları [[Messina Boğazı]]'ndan [[Fırat Nehri]]'ne, Tuna'dan Suriye'ye kadar uzanmaktaydı.<ref name="Browning-1992-116">{{harvnb|Browning|1992|p=116}}.</ref>

==== Bulgar İmparatorluğu ile savaşlar ====
{{details|Bizans-Bulgar savaşları}}
[[Dosya:Basilios II.jpg|thumb|200px|İmparator II. Basileios (taht: 976–1025)]]
[[Kutsal Makam|Roma Makamı]] ile yaşanan geleneksel mücadeleler Makedonya Hanedanı döneminde de devam etti ve [[Bulgarların Hristiyanlaşması|yeni yeni Hristiyanlaşan]] [[Birinci Bulgar İmparatorluğu|Bulgaristan]] üzerindeki üstünlük tartışmasıyla iyice mahmuzlandı.<ref name="Browning-1992-95"/> İki devlet arasındaki seksen yıllık barışın ardından, güçlü Bulgar çarı [[I. Simeon]] 894 yılında saldırıya geçti ancak [[Macarlar]]'ın desteğini alarak donanmasını [[Karadeniz]]'de Bulgaristan üzerine süren Bizanslar'a karşı yenildiler.<ref>{{harvnb|Browning|1992|p=100}}.</ref> Bizans yine de 896'da [[Bulgarofigon Savaşı]]'nda Bulgarlara yenildi ve onlara yıllık haraç ödemek zorunda bırakıldı.<ref name="B101"/>

VI. Leon 912'de öldü ve düşmanlıklar kısa süre sonra tekrar su yüzüne çıktı; Simeon büyük bir ordu toplayarak Konstantinopolis'e yürüdü.<ref>{{harvnb|Browning|1992|pp=102–103}}.</ref> Her ne kadar şehir duvarları zaptedilemez olsa da Bizans yönetimi düzensizlik içindeydi. Bu yüzden Simeon şehre davet edilerek Bulgar ''basileus''{{'}}u (imparator) tacıyla ödüllendirildi genç [[VII. Konstantin]]'in Bulgar kralının kızlarından biriyle evlenmesi sağlandı. Konstantinopolis'te patlak veren bir ayaklanma bu hanedan planını suya düşürünce Simeon tekrar Trakya'yı istila ederek [[Edirne|Adrianopolis]]'i (Edirne) işgal etti.<ref>{{harvnb|Browning|1992|pp=103–105}}.</ref> Bizans böylece hem başkentinden birkaç gün uzakta güçlü bir Hristiyan devletle karşı karşıyaydı<ref name="Browning-1992-95"/> hem de iki cephede savaşmak durumunda bırakılmıştı.<ref name="B101"/>

[[Leo Fokas (yaşlı)|Leo Fokas]] ve [[I. Romanos]] önderliğinde başlatılan bir sefer 917'de [[Akhelou Savaşı (917)|Akhelou Savaşı]]'nda ezici bir yenilgiyle sonuçlandı ve sonraki yıl Bulgarlar Yunanistan'ın kuzeyini yağmalamakta özgürdü. Adrianopolis 923'te tekrar yağmalandı ve Bulgar ordusu 924'te Konstantinopolis'e yürüdü. Ancak Simeon 927'de aniden öldü ve Bulgar gücü hemen kırıldı. Bulgarlar ve Bizanslılar uzun süren barışçıl bir döneme girdiler ve Bizans artık doğudaki Müslüman istilacılara karşı savaşmakta daha özgürdü.<ref>{{harvnb|Browning|1992|pp=106–107}}.</ref> 968'da Bulgar toprakları [[Kiev Rusları]] tarafından [[I. Svyatoslav (Kiev Büyük Knezi)|I. Svyatoslav]] önderliğinde yağmalansa da, üç yıl sonra I. İoannis Çimiskes, Kiev Knezliği'ni [[Dorostolon Kuşatması|yenerek]] Bulgaristan'ın doğusunu Bizans'a kattı.<ref>{{harvnb|Browning|1992|pp=112–113}}.</ref>

[[Dosya:Map Byzantine Empire 1025-en.svg|thumb|left|250px|[[II. Basileios]] döneminde imparatorluğun sınırları.]]

Bulgar [[Komitopuli Hanedanı]] sırasında ayaklanmalar tekrar canlansa da, yeni imparator II. Basileios (taht: 976–1025) boyun eğen Bulgarları temel politikası haline getirmişti.<ref name="B115">{{harvnb|Browning|1992|p=115}}.</ref> Yine de Basileios'un Bulgaristan üzerine ilk seferi [[Trajan Kapıları Savaşı|Trajan Kapıları]]'nda onur kırıcı bir yenilgiyle sonuçlandı. Sonraki senelerde imparator Anadolu'daki iç ayaklanmalarla meşguldü ve Bulgarlar ülkelerini Balkanlar içinde genişlettiler; savaş neredeyse yirmi yıl sürdü. Bizans'ın [[Sperkhiu Savaşı|Sperkhiu]] ve [[Üsküp Savaşı|Üsküp]] zaferleri Bulgarları önemli ölçüde yavaşlattı ve yıllık seferler sayesinde Basileios, düzenli olarak Bulgar kalelerini ele geçirdi.<ref name="B115"/> 1014'teki [[Kleidion Savaşı]]'nda Bulgarlar yok edildi: orduları esir alındı, her 100 erkekten 99'unun kör edildiği ve geriye kalan 1 adamın hemşehrilerini eve götürmesi için sağ bırakıldığı söylenir. Çar [[Samuil (Çar)|Samuil]], bu bir zamanlar yenilmez ordusunun kırık parçalarını görünce şok geçirerek öldü. 1018'de son Bulgar kaleleri teslim oldu ve ülke yine imparatorluğa katıldı.<ref name="B115"/> Bu zafer Tuna cephesini Heraklius döneminden beri ilk defa güvenli bir hale soktu.<ref name="Browning-1992-116"/>

==== Kiev Knezliği ile ilişkiler ====
[[Dosya:Царьград.jpg|thumb|right|250px|[[Kiev Rusları]] Konstantinopolis surları altında (860).]]

850 ve 1100 arasında Bizans, yeni kurulan ve [[Karadeniz]]'in kuzeyi boyunca yayılan [[Kiev Knezliği]]'ne karşı karışık bir politika izledi.<ref name="Browning-1992-114-115"/> Bu ilişkiler, [[Doğu Slavları]]'nın tarihinde uzun süren yankılara yol açacaktı ve imparatorluk, hızlıca Kiev'in ana [[Vareglerden Yunanlara uzanan ticaret yolu|ticaret]] ve kültür partneri oldu. Ruslar Konstantinopolis'e [[Rus-Bizans Savaşı (860)|ilk saldırısını]] 860 yılında gerçekleştirdi ve şehrin varoşlarını yağmaladı. 941'de [[Rus-Bizans Savaşı (941)|Kiev Rusları Boğaziçi'nin Asya kıyılarında belirdi]]yseler de Bizans'ın 907 sonrası askerî gücü neticesinde ezici bir yenilgiye uğradılar ki Bizans, aynı güçlü sürecin başında [[Rus–Bizans Antlaşması (907)|Rusları sadece diplomasiyle geriye püskürtmüştü]] (907). II. Basileios Kiev Rusları'nın yükselen gücüne kayıtsız kalamadı ve kendinden önceki imparatorların yolundan giderek dini siyasî emelleri için kullanma yoluna gitti.<ref name="Cameron 2009 77">{{harvnb|Cameron|2009|p=77}}.</ref> Rus–Bizans ilişkileri 988'de [[Anna Porfirogenita]]'nın [[I. Vladimir (Kiev Büyük Knezi)|Büyük Vladimir]]'le evlenmesi ve sonucunda [[Kiev Ruslarının Hristiyanlaşması]]'nın ardından iyice yakınlaştı.<ref name="Browning-1992-114-115">{{harvnb|Browning|1992|pp=114–115}}.</ref> Bizans rahipleri, mimarları ve sanatçıları, Rusların hakimiyeti altındaki birçok katedral ve kilisede çalışmak üzere davet edildi. Bu sayede Bizans kültürü daha geniş sınırlara ulaştı ve buna karşılık birçok Rus da başta ünlü [[Vareg Muhafızlar]] olmak üzere Bizans ordusunda paralı asker olarak çalıştı.<ref name="Browning-1992-114-115"/>

İlişkiler Ruslar Hristiyanlaştıktan sonra bile her zaman arkadaş canlısı olmadı. İki tarafın çarpıştığı en büyük çatışma, 968–971 arasında Bulgaristan'da yaşandı. Bunun yanında Karadeniz limanlarına ve Konstantinopolis'e yönelik Rus istilacı seferleri zaman zaman kaydedildi. Her ne kadar bu istilaların çoğu Bizans tarafından geri püskürtülmüş olsa da, bunların sonunda sıklıkla antlaşmalar yapıldı ve bu antlaşmalar genellikler Ruslar yararına düzenlendi. Örneğin, Rusların Bizanslılarla bağımsız bir güç olarak kapışmaya olan isteklerini gösteren belirtilerle bilinen [[Rus-Bizans Savaşı (1043)|1043 savaşında]]n sonra, devletler arasında yine bir antlaşma imzalandı.<ref name="Cameron 2009 77"/>

==== Zirve ====
[[Dosya:Bizansist touchup.jpg|thumb|250px|Konstantinopolis, 9 ve 11. yüzyıllar arasında Avrupa'daki en büyük ve en zengin şehirdi.]]

1025'te II. Basileios öldüğü zaman imparatorluk doğuda [[Ermeni Bagratuni Krallığı|Ermenistan]]'dan batıda Güney İtalya'daki [[Calabria]]'ya kadar uzanıyordu.<ref name="Browning-1992-116"/> Bulgaristan'ın fethi, [[Gürcistan Krallığı|Gürcistan]] ve Ermenistan'ın bir kısmının ele geçirilmesi, Girit, Kıbrıs ve Antakya gibi stratejik yerlerin tekrar fethedilmesi gibi birçok başarıya erişilmişti. Üstelik bunlar taktiksel kazanımlardan ziyade uzun süreli kazanımlardı.<ref name="Browning-1992-96"/>

VI. Leon, Yunanca bütün Bizans kanunlarını yazdırdı. Bu 60 ciltlik devasa eser, sonraki bütün Bizans yasalarının temeliydi ve günümüzde halen üzerinde çalışmalar yapılmaktadır.<ref name="Browning-1992-97-98">{{harvnb|Browning|1992|pp=97–98}}.</ref> Leon idari sistemi de yeniden yapılandırdı ve idari bölümlendirmelerin (''[[Thema]]ta'' veya "Thema") sınırlarını tekrar çizdi. Bunun yanında rütbe ve ayrıcalıklar sistemini düzene soktu ve Konstantinopolis'teki çeşitli esnaf loncalarının davranışlarını düzenledi. Leon'un reformları, imparatorluğun önceki parçalılığını azaltarak, onu tek merkezli bir güce evriltti.<ref name="Browning-1992-98-99">{{harvnb|Browning|1992|pp=98–99}}.</ref> Buna karşın, ülkenin artan askerî başarısı köylülüğe karşılık eyalet soyluluğunu büyük oranda artırdı ve zenginleştirdi ve köylüler bir çeşit köle konumuna indirgendi.<ref name="Browning-1992-98-109">{{harvnb|Browning|1992|pp=98–109}}.</ref>

Makedon Hanedanı süresince Konstantinopolis tekrar canlandı ve 400.000'lik nüfusa eriştiği 9 ve 10. yüzyıllar boyunca Avrupa'nın en büyük ve en zengin şehri oldu.<ref>{{harvnb|Laiou|Morisson|2007|pp=130–131}}; {{harvnb|Pounds|1979|p=124}}.</ref> Bu süreçte Bizans, rekabetçi aristokratlar tarafından vergi toplama, iç işleri ve dış işleri konularında yürütülen, güçlü bir kamu hizmet sistemi yürütüyordu. Makedonyalı imparatorlar, ülkenin zenginliğini de Batı Avrupa'yla yapılan, özellikle ipek ve madeni eşyalar üzerine kurulu ticaretle oldukça artırmıştı.<ref>{{harvnb|Duiker|Spielvogel|2010|p=317}}.</ref>

==== Ortodoks ve Katolik Hristiyanlık'ın ayrılması (1054) ====
{{Further|Doğu ve Batı kiliselerinin ayrılması}}
[[Dosya:Cyril-methodius-small.jpg|thumb|200px|[[Kiril ve Metodius]] duvar resimleri, 19. yüzyıl, [[Troyan Manastırı]], Bulgaristan]]

Makedonya dönemi, dinî önem arz eden bazı olaylara da sahne oldu. Bulgar, Sırp ve Kiev Rusu kavimlerinin Ortodoks Hristiyanlığa geçmesi Avrupa'nın dinî haritasını kalıcı olarak değiştirdi ve etkileri halen sürmektedir. Selanikli iki Bizans Rum'u kardeş olan [[Kiril ve Metodius]], [[Slavların Hristiyanlaşması]] sürecine kayda değer katkılar sağladı ve bu zaman içerisinde [[Kiril alfabesi]]nin atası olarak bilinen [[Glagol alfabesi]] geliştirildi.<ref>{{harvnb|Timberlake|2004|p=14}}.</ref>

1054'te Batı ve Doğu Hristiyan Kiliseleri arasında ''[[Doğu ve Batı kiliselerinin ayrılması]]'' adı verilen nihai bir kriz yaşandı. Her ne kadar 16 Temmuz'da resmî olarak kurumsal ayrışma bildirisi yayımlanlamış olsa da, bir Cumartesi öğlesindeki Kutsal Liturji sırasında üç papa elçisi Aya Sofya'ya girip kilise mihrabına aforoz boğası yerleştirdiğinde,<ref>{{harvnb|Patterson|1995|p=15}}.</ref> yüzyıllardır aşamalı olarak artan büyük ayrışma zirve noktasına erişti.<ref>{{harvnb|Cameron|2009|p=83}}.</ref>

=== Kriz ve parçalanma ===
İmparatorluk kısa süre sonra, büyük oranda thema sisteminin bozulması ve askerî sistemin ihmal edilmesinden kaynaklanan zorluklarla dolu bir sürece girdi. II. Nikeforos, İoannis Çimiskes ve II. Basileios, askerî yapılanmayı ({{lang|grc|τάγματα}}, ''[[tagma (askeri)|tagmata]]'') acil müdahale eden, çoğunlukla savunmacı, vatandaşlardan oluşan bir yapıdan, profesyonel, sefere çıkan ve gittikçe [[paralı asker]]lere dayalı bir ordu haline getirmişti. İstila tehlikesi 10. yüzyıl itibariyle azalmaya başlayınca bu oldukça pahalı paralı askerlere, büyük garnizonlara, pahalı savunma yapılarına ve dolayısıyla bütün bunların sürdürülebilirliğine duyulan ihtiyaç da azaldı.<ref>{{harvnb|Treadgold|1997|pp=548–549}}.</ref> II. Basileios ölümünden sonra filizlenen bir hazine bıraksa da, kendinden sonra geleceklerin izleyebileceği bir plan yapmayı ihmal etti. Yakın dönem ardıllarından hiçbirinin özellikli askerî veya politik yeteneği yoktu ve imparatorluğun idaresi gittikçe kamu hizmeti sisteminin eline düştü. Bizans ekonomisini canlandırma girişimleri sadece [[enflasyon]]a ve değeri küçültülmüş altın para sistemine yol açtı. Ordu şimdi gereksiz bir harcama ve siyasî bir risk olarak görülüyordu. Bu yüzden yerel birliklerin görevlerine son verildi ve ordu daha çok belirli kontratlar üzerinden yürüyen yabancı paralı askerlerle dolduruldu.<ref name="PM">Markham, "[http://faculty.uml.edu/ethan_spanier/Teaching/documents/TheBattleofManzikert.pdf The Battle of Manzikert]".</ref>

Aynı süreçte, imparatorluk yeni düşmanlar edindi. Güney İtalya'daki eyaletler, 11. yüzyıl başında İtalya'ya gelen [[İtalo-Normanlar|Normanlar]]'ın tehdidi altında kaldı. Konstantinopolis ve Roma arasında 1054'teki [[Doğu ve Batı kiliselerinin ayrılması]] ile sonuçlanan çekişmeler sırasında Normanlar, yavaş ama emin adımlarla Bizans İtalya'sına doğru genişlemeye başlamıştı.<ref>{{harvnb|Vasiliev|1928–1935}}, "[http://www.intratext.com/IXT/ENG0832/_P17.HTM Relations with Italy and Western Europe]".</ref> Calabria'nın [[tagma (askeri)|tagma]] merkezi olan [[Reggio Calabria|Reggio]], 1060'ta [[Robert Guiscard]] tarafından ele geçirildi ve bunu 1068'de [[Otranto]]'nun kaybı izledi. [[Puglia]]'daki ana kale olan [[Bari]], Ağustos 1068'de kuşatıldı ve [[Bari Kuşatması|Nisan 1071'de düştü]].<ref>{{harvnb|Hooper|Bennett|1996|p=82}}; {{harvnb|Stephenson|2000|p=157}}.</ref> Bizanslılar bunun yanında, 1069 itibariyle [[Dalmaçya]] kıyılarındaki etkilerini, Hırvat kralı [[IV. Petar Krešimir]]'e (taht: 1058–1074/1075) kaybetti.<ref>{{harvnb|Šišić|1990}}.</ref>

[[Dosya:The seizure of Edessa in Syria by the Byzantine army and the Arabic counterattack from the Chronicle of John Skylitzes.jpg|thumb|left|250px|[[Edessa]]'nın [[Georgios Maniakes]] komutasındaki Bizanslılar tarafından zapt edilmesi ve [[Selçuk Türkleri]] tarafından verilen karşılık.]]
Bunlara karşın bütün bu felaketlerin en kötüsü Anadolu'da yaşandı: 1065 ila 1067 yıllarında Selçuk Türkleri doğu Bizans sınırları dolaylarında Ermenistan içlerine keşiflere başladı. Bu acil durum, 1068'de kendilerinden biri olan [[IV. Romanos Diogenes|Romen Diyojen]]'i imparator olarak seçen Anadolu'daki askerî aristokrasiyi etkiledi. 1071 yazında Romen Diyojen, Selçuklular'ı Bizans ordusuyla yüzleştirecek devasa bir doğu seferi düzenledi. [[Malazgirt Savaşı]]'nda Bizanslılar, sürpriz bir şekilde [[Sultan]] [[Alp Arslan]] tarafından yenilgiye uğradı ve imparator esir düştü. Alp Arslan, imparatora saygıyla yaklaştı ve Bizanslılara katı yaptırımlar empoze etmedi.<ref name="PM"/> Konstantinopolis'te ise bir askerî darbe sonucunda [[VII. Mihail|Mihail Dukas]] başa geçti ve bu iktidar, [[Nikeforos Bryennios (yaşlı)|Nikeforos Bryennios]] ve [[III. Nikeforos|Nikeforos Botaneiates]]'ten muhalefet gördü. 1081 yılı itibariyle Selçuklular, Anadolu'da Ermenistan'dan [[Bitinya]]'ya kadarki Anadolu platosunu görünürde ele geçirmişti ve başkentlerini Konstantinopolis'e sadece 90&nbsp;km uzakta bulunan [[İznik]]'e taşımışlardı.<ref>{{cite encyclopedia|title=Byzantine Empire|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|year=2002}}; Markham, "[http://faculty.uml.edu/ethan_spanier/Teaching/documents/TheBattleofManzikert.pdf The Battle of Manzikert]".</ref>

=== Komnenos Hanedanı ve haçlı seferleri ===
{{See also|Komnenos Hanedanı|Komnenos restorasyonu}}
[[Dosya:Alexios I Komnenos.jpg|thumb|200px|[[I. Aleksios Komnenos|I. Aleksios]], [[Komnenos Hanedanı]]'nın kurucusudur.]]

1081'den 1185'e kadar süren [[Komnenos Hanedanı]]'nda beş imparator (I. Aleksios, II. İoannis, I. Manuil, II. Aleksios ve I. Andronikos) hüküm sürdü ve genel olarak Bizans'ın askerî, bölgesel, ekonomik ve siyasî pozisyonu üzerine süreğen, fakat sonuç itibariyle tamamlanmamış bir restorasyon politikası yürütüldü.<ref name="Browning-1992-190">{{harvnb|Browning|1992|p=190}}.</ref> Her ne kadar Selçuk Türkleri Anadolu'da imparatorluğun kalbini ele geçirmiş olsa da, Bizans'ın çabalarının büyük bir kısmı bu dönemde [[Normanlar]] başta olmak üzere batı güçlerine yönelikti.<ref name="Browning-1992-190"/>

Komnenos altındaki imparatorluk, I. Aleksios'un da sebep olduğu Kutsal Topraklar'a yönelik Haçlı Seferleri tarihinde anahtar rol üstlendi. Bu süreçte özellikle İoannis ve Manuil dönemlerinde Avrupa'da, Yakın Doğu'da ve Akdeniz havzasında kültürel ve siyasî bakından büyük bir nüfuz gücü kullandı. Komnenos döneminde, Bizans ile Haçlı devletlerinin de dahil olduğu "Latin" Batı arasındaki iletişim oldukça ilerledi. Venedikli ve diğer İtalyan tüccarlar büyük miktardaki nüfuslarıyla Konstantinopolis başta olmak üzere ülkeye yerleşti (sadece 300 ila 400 binlik Konstantinopolis'te 60.000 Latin yaşıyordu) ve buna ek olarak I. Manuil tarafından yerleştirilen çok sayıda Latin paralı askerin nüfusa dahil oluşu, Bizans teknoloji, sanat, edebiyat ve kültürünün Latin Batı'ya sızmasına ve aynı şekilde Batı fikirlerinin imparatorluk içinde kendine yer bulmasına yol açtı.<ref>{{harvnb|Cameron|2006|pp=46}}.</ref>

Zenginlik ve kültürel hayat göz önüne alındığında Komnenos döneminin Bizans tarihindeki tepe noktalarından biri olduğu söylenebilir.<ref>{{harvnb|Cameron|2006|pp=42}}.</ref> Bu dönemde Konstantinopolis'in, Hristiyan dünyasında boyut, zenginlik ve kültür bakımından lider bir şehir olarak kaldığı görülebilir.<ref>{{harvnb|Cameron|2006|pp=47}}.</ref> Bu sıralarda [[Antik Yunan felsefesi]]ne ve geleneksel Yunan edebiyatına dönük ilginin yeniden canlandığı görülebilir.<ref name="Browning-1992-190-218">{{harvnb|Browning|1992|pp=198–208}}.</ref> Bizans sanatı ve edebiyatı Avrupa'da üstün bir yere sahip oldu ve bu etki oldukça uzun süreliydi.<ref name="Browning-1992-218">{{harvnb|Browning|1992|p=218}}.</ref>

==== I. Aleksios ve Birinci Haçlı Seferi ====
{{details|I. Aleksios Komnenos}}
{{See also|Birinci Haçlı Seferi}}
[[Dosya:Byzantine Macedonia 1045CE.svg|left|thumb|Bizans illeri (doukaton), c. 1045.]]
[[Dosya:Byzantiumforecrusades.jpg|250px|left|thumb|[[Birinci Haçlı Seferi]] öncesi Bizans İmparatorluğu ve [[Anadolu Selçuklu Devleti]].]]

Malazgirt sonrasında Komnenos Hanedanı'nın çalışmaları sayesinde Komnenos restorasyonu da denilen kısmi bir toparlanma gözlemlendi.<ref name="M124">{{harvnb|Magdalino|2002|p=124}}.</ref> İlk Komnenos hükümdarı [[I. İsaakios Komnenos|I. İsaakios]] (1057–1059) idi. Bundan hemen sonra başlayan [[Dukas|Dukas Hanedanı]]'nı (1059–81) izleyen süreçte I. Aleksios 1081'de başa geçerek Komnenos'ların tekrar güç kazanmasına yol açtı. Tahta çıkışının başlangıcından itibaren Aleksios, Robert Guiscard ve oğlu [[I. Boemondo|Tarantolu Boemondo]] önderliğindeki Normanlar tarafından haşmetli saldırılara maruz kaldı: [[Dyrrhachium Muharebesi (1081)|Dıraç]] ve [[Korfu]] elden çıktı, [[Teselya]]'daki [[Larissa]] kuşatıldı. Robert Guiscard'ın 1085'te ölümü Norman sorununu bir süre yatıştırdı. Bir sonraki sene Selçuk sultanı da ölünce sultanlık iç rekabet nedeniyle parçalandı. Aleksios kendi çabalarıyla, 28 Nisan 1091'deki [[Levounion Savaşı]]'nda sürpriz saldırı yaptığı [[Peçenekler]]'i ağır yenilgiye uğrattı.<ref name="Br">{{cite encyclopedia|title=Byzantine Empire|encyclopedia=Encyclopædia Britannica}}</ref>

Batı'da istikrar sağlayan Aleksios, ekonomik sorunlara ve imparatorluğun geleneksel savunmasının bölünmesine eğilmek için zaman buldu.<ref name=Birkenmeier>{{harvnb|Birkenmeier|2002}}.</ref> Buna rağmen, Selçukluların üzerine yürüyüp kayıp toprakları geri kazanacak insan gücüne sahip değildi. 1095'teki [[Piacenza Konsili]]'nde Aleksios'un elçileri [[II. Urbanus|Papa II. Urbanus]]'a Doğu Hristiyanlarının zulüm altında olduğunu söyleyerek, Batı'nın yardımı olmadan Hristiyanların Müslüman yönetimi altında zulüm görmeye devam edeceklerinin altını çizdi.<ref name=Harris>{{harvnb|Harris|2014}}; {{harvnb|Read|2000|p=124}}; {{harvnb|Watson|1993|p=12}}.</ref>

[[Dosya:Histamenon nomisma-Alexius I-sb1776.jpg|thumb|250px|Aleksios'un Robert Guiscard yönetiminideki Norman saldırısına karşılık vermeye giderken yol üzerinde açtığı [[Selanik]] darphanesinden üretilen madeni paralar.]]

Urbanus'a göre Aleksios'un bu talebi Batı Avrupa'yı güçlendirmek ve [[Doğu Ortodoks Kilisesi]] ile [[Katolik Kilisesi|Roma Katolik Kilisesi]]ni kendi boyunduruğu altında birleştirmek için iyi bir fısattı.<ref name="Harris"/> 27 Kasım 1095'te Papa II. Urbanus, [[Clermont Konsili]]'ni topladı ve katılımcıları [[Hristiyan hacı|Haç]] sembolü altında birleşerek askerî bir [[hac]] görünümünde Kudüs'ü ve Doğu'yu Müslümanların elinden tekrar almaya çağırdı. Batı Avrupa'nın bu çağrıya yanıtı ezici bir "evet"ti.<ref name="Br"/>

Aleksios Batı'dan paralı asker yoluyla yardım bekliyordu ve kısa süre sonra Bizans topraklarında beliren tamamen hazırlıksız, disiplinsiz ve kalabalık orduya hazır değildi. Gelen ordunun sekiz liderinden dördünün (hatta biri Boemondo) Norman olması Aleksios  için iyi bir haber değildi. Yine de Haçlılar Konstantinopolis'ten geçmek zorunda olduğundan, imparatorun olaylar üzerinde belli oranda kontrolü vardı. İmparator, liderlerden Kutsal Topraklar'a giderken karşılarına çıkan bütün şehirleri Türkler'den alarak Bizans'a geri vermesi konusunda ant içmeyi şart koştu. Buna karşılık o da bu orduya rehber ve askerî refakat yardımı yaptı.<ref name=A261>{{harvnb|Komnene|1928|loc=''Alexiad'', [http://www.fordham.edu/halsall/basis/AnnaComnena-Alexiad10.html 10.261]}}</ref>

Aleksios birçok önemli şehri, adayı ve Anadolu'nun batısını geri almayı başardı. Buna karşın, Katolik/Latin haçlılar Aleksios'un Antakya Kuşatması'nda kendilerine verdiği sözü tutmadığına inanıyordu (aslında imparator Antakya'ya doğru yola koyulmuştu fakat [[Stephen, Blois Kontu|Blois Kontu Stephen]] tarafından, seferin çoktan başarısız olduğu iddia edilerek geri dönmeye ikna edilmişti).<ref name="A291">{{harvnb|Komnene|1928|loc=''Alexiad'', [http://www.fordham.edu/halsall/basis/annacomnena-alexiad11.html 11.291]}}</ref> Kendisini [[Antakya Prensi]] olarak ilan eden Boemondo, Bizanslılarla doğrudan savaşa girdi ama sonunda 1108'deki [[Devol Antlaşması]]'yla Aleksios'un vasalı olmayı kabul etti ve böylece bu imparator dönemindeki Norman tehlikesi sona erdi.<ref name="A348-358">{{harvnb|Komnene|1928|loc=''Alexiad'', [http://www.fordham.edu/halsall/basis/annacomnena-alexiad13.html 13.348–13.358]}}; {{harvnb|Birkenmeier|2002|p=46}}.</ref>

==== II. İoannis, I. Manuil ve İkinci Haçlı Seferi ====
{{Main|II. İoannis Komnenos|I. Manuil Komnenos}}
[[Dosya:1099jerusalem.jpg|thumb|200px|Birinci Haçlı Seferi sırasında [[Kudüs Kuşatması (1099)|Kudüs'ün Fethi]]'ni anlatan bir Orta Çağ el yazması.]]

Aleksios'un oğlu [[II. İoannis Komnenos]], 1118'de görevi devralarak 1143'e kadar hüküm sürdü. İoannis dindar ve kararlı bir imparatordu ve yarım asır önceki Malazgirt'ten aldığı darbeyi tersine çevirmek konusunda kararlıydı.<ref>{{harvnb|Norwich|1998|p=267}}.</ref> Dinî yönüyle bilinen İoannis'in dönemi, gözle görülür biçimde ılıman ve adildi ve hatta gaddarlığın norm olduğu bir dönemde istisnai etik bir yönetici örneği gösterdi.<ref>{{harvnb|Ostrogorsky|1969|p=377}}.</ref> Bu sebepten ötürü sıklıkla Bizans'ın [[Marcus Aurelius]]'u olarak adlandırıldı.

Yirmi beş yıllık hükümdarlığı boyunca İoannis, Batı'da [[Kutsal Roma İmparatorluğu]] ile ittifaklar kurarak [[Beroia Muharebesi]]'nd<ae [[Peçenekler]]'i ağır bir yenilgiye uğrattı.<ref name="B90">{{harvnb|Birkenmeier|2002|p=90}}.</ref> 1120'lerde Macar ve Sırp tehlikelerini saf dışı bıraktı ve 1130'da [[Alman hükümdarları listesi|Cermen imparatoru]] [[III. Lothar]] ile Norman kralı [[II. Rugerro (Sicilya)|II. Rugerro]]'ya karşı itttifak kurdu.{{sfn|Cinnamus|1976|pp=74–75}}

Tahtta olduğu son dönemlerde Doğu'ya odaklandı ve kişisel olarak Anadolu'da [[Türk halkları|Türkler]] üzerine seferler yönetti. Seferleri sonucu Doğu'da güç dengeleri uzun süreliğine değişti ve savunma durumuna geçen Türkler'den birçok şehir, kale, kasaba geri alındı. [[Malatya|Melitene]]'deki [[Danişmentliler Devleti]]'ne son vererek [[Kilikya]]'yı geri aldı ve üzerine Antakya Prensi [[Antakyalı Raymond]]'u Bizans hükümdarlığını tanımaya zorladı. İoannis, Hristiyan dünyasındaki önderliğini kanıtlama çabasıyla [[Haçlı devletleri]]yle beraber birleşik ittifakla [[Kutsal Topraklar]]'a yürüdü. Seferin büyük coşkusuna karşın bazı Haçlıların ihaneti yüzünden impartorluğun umutları suya düştü.<ref>{{harvnb|Harris|2014|p=84}}.</ref> 1142'de, Antakya'daki hak iddiası için bu şehre giden İoannis, 1143 baharında bir av kazası sonucu öldü. Raymond, hemen sonra Kilikya'yı ele geçirmeye cesaretlendiyse de, yenilerek imparatordan özür dilemek için Konstantinopolis'e gitmek zorunda kaldı.<ref name="B326">{{harvnb|Brooke|1962|p=326}}.</ref>

[[Dosya:The Byzantine Empire, c.1180.svg|thumb|left|300px|Turuncu renkli Bizans haritası c. 1180, [[Komnenos restorasyonu]]nun sonları]]

Yanni'nin kendi seçtiği varisi dördüncü oğlu [[I. Manuil Komnenos]], doğuda ve batıda komşulara agresif seferler düzenledi. Manuil, Filistin'de Haçlı [[Kudüs Krallığı]] ile anlaşarak [[Fatımi Devleti|Fatımi]] egemenliği altındaki Mısır üzerine büyük bir donanma gönderdi. Manuil, Antakya Prensi [[Châtillonlu Renaud]] ve Kudüs Kralı [[I. Amalrik]] ile anlaşarak, yani Antakya ile Kudüs'ü egemenlik altına alarak Haçlı devletleri arasında amir pozisyonunu güçlendirdi.<ref name="S">{{harvnb|Magdalino|2002|p=74}}.</ref> 1155'te Güney İtalya limanlarını ele geçirmek için gönderdiği sefer, koalisyon içinde çıkan tartışmalar nedeniyle başarısızlıkla sonuçlandı. Buna rağmen, Bizans güçleri 1167'de [[Sirmium Savaşı]]'nın ardından [[Macaristan Krallığı]]'nın güney topraklarını başarılı bir şekilde ele geçirdi. 1168 itibariyle neredeyse bütün Doğu [[Adriyatik]] kıyıları Manuil'in elindeydi.<ref name="S372">{{harvnb|Sedlar|1994|p=372}}.</ref> Manuil, Papa ve Batılı Hristiyan krallıklarla bazı anlaşmalar yaptı ve [[İkinci Haçlı Seferi]] sırasında orduların ülke topraklarından geçişi başarıyla kontrol altında tutuldu.<ref name="M67">{{harvnb|Magdalino|2002|p=67}}.</ref>

Bunlara rağmen Manuil, 1176'da Türklerle yaptığı [[Miryokefalon Savaşı]]'nda ağır bir yenilgiye uğradı. Ancak ülke kısa sürede toparlandı ve Manuil'in güçleri ertesi sene "seçilmiş Türkler"e karşı bir zafer elde etti.<ref name="B129">{{harvnb|Birkenmeier|2002|p=128}}.</ref> Bizans komutanı İoannis Vatacis'in Türk istilacı güçlerini yok ettiği [[Hyelion ve Leimocheir Savaşı]]'nda birliklerin sadece başkentten gelmiyor oluşu ve yol üzerindeki yerleşimlerden de asker toplamaları, Bizans ordusunun halen güçlü olduğunun ve Anadolu'da yürüttüğü savunmacı politikalarının halen başarılı olduğunun ipuçlarını verir.<ref name="B196">{{harvnb|Birkenmeier|2002|p=196}}.</ref>

==== 12. yüzyıl Rönesansı ====
{{details|12. yüzyılda Bizans medeniyeti}}
{{See also|Bizans Komnenos ordusu}}
[[Dosya:Meister von Nerezi 001.jpg|thumb|250px|Üsküp yakınlarındaki Nerezi'de bulunan [[Aziz Panteleimon Kilisesi (Nerezi)|Aziz Panteleimon Kilisesi]]'nde 'İsa'ya Ağıt' (1164) freski; 12. yüzyıl [[Komnenos]] sanatının en seçkin örneklerinden biri kabul edilir.]]

İoannis ve Manuil aktif askerî politikalar izledi ve her ikisi de kuşatmalar ile şehir savunmaları için büyük kaynaklar ayırdı; agresif tahkimat çalışmaları, her ikisinin de temel askerî planının kalbini oluşturuyordu.<ref name="B185-186">{{harvnb|Birkenmeier|2002|pp=185–186}}.</ref> Miryokefalon'daki yenilgiye rağmen Aleksios, İoannis ve Manuil'in izlediği politikalar, büyük toprak kazanımları, Anadolu ve Avrupa'da sınır güvenliği gibi önemli getirilere yol açtı. Yaklaşık 1081 ila 1180 arasında Komnenos ordusu imparatorluğunun güvenliğini sağlayınca, Bizans medeniyetinin zenginleşmesine yol açıldı.<ref name="Br1">{{harvnb|Birkenmeier|2002|p=1}}.</ref>

Tüm bu gelişmeler, yüzyılın sonlarına kadar imparatorluğun Batı eyaletlerinde ekonomik bir canlanma yarattı. Bazı akademisyenlere göre, Komnenos dönemi, 7. yüzyıldaki Pers saldırılarından beri Bizans'ın en zengin olduğu dönemdir. 12. yüzyıl süresince, nüfus arttı ve geniş topraklar tarıma açıldı. Arkeolojik buluntular, bu dönemde hem Avrupa'da hem de Anadolu'daki yerleşimlerin genişlediğine ve yeni yerleşimlerin sayısında hızlı bir artış olduğuna işaret eder. Ticari etkinliklerde de kayda değer ilerlemeler görüldü. [[Venedikliler]], [[Cenevizliler]] ve diğerleri Ege limanlarını ticarete açtı; [[Outremer]] Haçlı devletlerinden ve Fatımi Mısır'dan Konstantinopolis'e mal girişleri oldu.<ref name="Day">{{harvnb|Day|1977|pp=289–290}}; {{harvnb|Harvey|2003}}.</ref>

Sanatta, [[mozaik]] sanatının yeniden canlandığı, yerel mimarlık okullarının farklı kültürel kaynaklardan ilham alan özgün tarzlar geliştirdiği görülür.<ref name=Diehl>{{harvnb|Diehl|1948}}.</ref> 12. yüzyıl boyunca Bizanslılar erken [[Rönesans hümanizmi|hümanizm]] modelini geliştirdiler; klasik dönem yazarlarına olan ilgide bir canlanma görüldü. [[Selanikli Efstathios]]'a bakıldığında, Bizans hümanizminin en karakteristik dışavurumu görülür.<ref name="TM">{{harvnb|Tatakes|Moutafakis|2003|p=110}}.</ref> Felsefede 7. yüzyıldan beri görülmemiş bir şekilde klasik öğrenim yeniden dirildi ve klasik eserler üzerine yorumların bulunduğu eserler giderek artan miktarlarda yayımlanır oldu.<ref name="Browning-1992-190-218"/> Buna ek olarak, Yunan bilgi birikiminin Batı'ya ilk geçişi Komnenos dönemi sırasında oldu.<ref name="Browning-1992-218"/>

=== Gerileme ve dağılma ===
{{Main|Bizans İmparatorluğu'nun gerilemesi}}

==== Angelos Hanedanı ====
{{Main|Angelos Hanedanı}}
[[Dosya:Angelos Hanedanı'nın son döneminde Bizans İmparatorluğu.JPG|thumb|250px|Geç Angelos döneminde Bizans sınırları.]]
Manuil 24 Eylül 1180'de ölünce, 11 yaşındaki oğlu [[II. Aleksios Komnenos]] tahta çıktı. Aleksios görevinde oldukça beceriksizdi fakat onun saltanatını asıl kötü üne kavuşturan şey annesi [[Antakyalı Maria]] ile onun Frank geçmişiydi.<ref name="Norwich291">{{harvnb|Norwich|1998|p=291}}.</ref> Sonunda I. Aleksios'un torunu olan [[I. Andronikos Komnenos]], kendinden daha genç olan bu hükümdara karşı ayaklandı ve onu şiddetli bir darbeyle tahttan indirdi.<ref name="Norwich292">{{harvnb|Norwich|1998|p=292}}.</ref> Yakışıklılığını ve ordudaki popülerliğini kullanarak, Ağustos 1182'de Konstantinopolis'e ilerledi ve [[Latin Katliamı|Latinlerin katledilmesi için tahrikte bulundu]].<ref name="Norwich292"/> Potansiyel rakiplerini yok ettikten sonra, Eylül 1183'te kendini eş imparator ilan etti. Sonrasında II. Aleksios'tan kurtuldu ve onun 12 yaşındaki karısı [[Fransalı Agnes]]'i kendi karısı yaptı.<ref name="Norwich292"/>

Andronikos yönetime iyi başladı ve idari reformları tarihçiler tarafından olumlu karşılandı. [[Georgiy Ostrogorskiy]]'e göre, Andronikos yolsuzluğun kökünü kazımak konusunda kararlıydı: Onun döneminde makamların satışı durdu; işe alımlar yandaşlıktan ziyade yeteneğe göre yapıldı; memurlara yeterli maaşlar verilerek rüşvete olan istek azaltıldı. Eyaletlerde, Andronikos'un reformları hızlı ve göze çarpan bir kalkınma yarattı.<ref name="M194"/> Aristokratlar ona karşı agresif bir tutum takındı ve imparator buna karşılık gittikçe şiddete dayalı bir tutum sergilemeye başladı. Sonuç olarak karşısına çıkanları idam ettiği ve onlara şiddet uyguladığı korku ülkesinde, imparatorluğu kendisi için de istikrarsız bir hale soktu.<ref>{{harvnb|Harris|2014|p=118}}.</ref> Andronikos neredeyse bütün aristokrasinin kökünden kazınmasını savunuyordu. Bu tutumu neredeyse toplu katliamlara dönüştü ve kendi rejimini desteklemek için daha acımasız yasalara başvurdu.<ref name="M194">{{harvnb|Ostrogorsky|1969|p=397}}.</ref>

Askerî arka planına rağmen Andronikos, [[İsaakios Komnenos (Kıbrıslı)|İsaakios Komnenos]]'a, Hırvat topraklarını Macar topraklarına katan [[III. Béla]]'ya (taht: 1172–1196) ve Bizans'tan bağımsızlığını ilan eden Sırp [[Stefan Nemanja]]'ya (taht: 1166–1196) söz geçiremedi. Üstelik bu sorunlardan hiçbiri 1185'te Sicilyalı [[II. William (Sicilyalı)|II. William]]'ın (taht: 1166–1189) 300 gemi ve 80.000 kişilik orduyla Bizans'ın üstüne yürümesi kadar önemli değildi.<ref name="Norwich293">{{harvnb|Norwich|1998|p=293}}.</ref> Andronikos, başkenti korumak için 100 gemilik küçük bir donanmayla seferber oldu ve bunun dışında halka da kayıtsız kaldı. Sonuçta daha öncesinde bir suikast girişiminden sağ kalan [[II. İsaakios Angelos]], halkın yardımıyla Andronikos'u tahtından etti ve onu idam ettirdi.<ref name="Norwich294-295">{{harvnb|Norwich|1998|pp=294–295}}.</ref>

II. İsaakios ve özellikle erkek kardeşi [[III. Aleksios Angelos|III. Aleksios]]'un dönemleri, Bizans'ın idari ve savunma açısından merkezi işleyişinin çöküşünün görüldüğü yıllardır. Her ne kadar Normanlar Yunanistan'dan atılsa da, 1186'da [[Ulahlar]] ve Bulgarlar ayaklanarak [[İkinci Bulgar İmparatorluğu]]'nu kurdu. Angeloslar'ın iç politikası devletin hazinesinin çarçur edilmesi ve finansal kötü yönetim etrafında şekillendi. İmparatorluk otoritesi ciddi biçimde zayıfladı ve ve imparatorluğun merkezindeki güç vakumu parçalanmayı destekler hale geldi. Önceki Komnenos soyundan ileri gelen bazı kimselerin 1204'ten önce [[Trabzon|Trebizond]]'da yarı özerk bir devlet kurma girişimlerine dair kanıtlar bulunmaktadır.<ref name="AP">{{harvnb|Angold|1997}}; {{harvnb|Paparrigopoulos|Karolidis|1925|p=216}}</ref> Tarihçi [[Aleksandr Vasilyev (tarihçi)|Aleksandr Vasilyev]] bu süreç üzerine şunları söyledi: "Rum asıllı Angelos Hanedanı,&nbsp;... çoktan dışta zayıf içte parçalanmış haliyle imparatorluğun çöküşünü hızlandırdı."<ref name="VA">{{harvnb|Vasiliev|1928–1935}}, "[http://www.intratext.com/IXT/ENG0832/_P1B.HTM Foreign Policy of the Angeloi]".</ref>

==== Dördüncü Haçlı Seferi ====
{{details|Dördüncü Haçlı Seferi}}

[[Dosya:Eugène Ferdinand Victor Delacroix 012.jpg|thumb|200px|left|''Haçlıların Konstantinopolis'e Girişi'' &ndash; [[Eugène Delacroix]] (1840).]]

1198'de, [[III. Innocentius|Papa III. Innocentius]], yeni bir Haçlı Seferi'ni [[papa elçisi|elçiler]] ve [[papa genelgesi|genelgeler]] yoluyla yaydı.<ref name="Norwich299">{{harvnb|Norwich|1998|p=299}}.</ref> Bu yeni Haçlı Seferi'nin amacının amacı Mısır ve Müslümanların güç merkezinin bulunduğu [[Levant]]'ı ele geçirmek olarak belirtildi. 1202 yazında [[Venedik Cumhuriyeti|Venedik]]'e varan Haçlı ordusu, beklenenden küçüktü ve donanması Haçlı devletleri tarafından kiralanan Venediklilerin parasını ödeyecek kadar zengin değildi. Yaşlı ve kör olduğu halde halen azimli [[Doc (unvan)|Doc]] [[Enrico Dandolo]] yönetimindeki Venedik otoritesi Papa ile olası bir anlaşmazlığa sürüklendi, çünkü Venedik Mısır'a ticari açıdan oldukça yakındı.<ref name="Br4Cr">{{cite encyclopedia|title=The Fourth Crusade and the Latin Empire of Constantinople|encyclopedia=Encyclopædia Britannica}}</ref> Bunun sonucunda, Haçlılar [[Dalmaçya]]'daki (Hristiyan) liman kenti [[Zadar|Zara]]'yı (bu şehir önceden Venedik'in bir vasalıydı fakat 1186'da ayaklanıp Macaristan'a katılmıştı) yeniden fethetmekte Venedik'e yardım ederek ödeme yapmayı kabullendi.<ref name="BrC">Britannica Concise, [http://concise.britannica.com/ebc/article-9383275/Siege-of-Zara Siege of Zara].</ref> [[Zara Kuşatması|Kuşatma]]nın ardından Kasım 1202'de şehir düştü.<ref>{{harvnb|Geoffrey of Villehardouin|1963|p=46}}.</ref> Innocentius bir Hristiyan şehrine böylesi bir siyasî saldırının yapılmasını yasaklamaya çalıştıysa da dinlenmedi. Haçlı Seferi konusundaki planlarını riske atmaya isteksiz olan Papa, Haçlılara değilse bile Venediklilere özel şartlı af çıkardı.<ref name="Br4Cr" />

[[III. Theobald, Champagne Kontu|Champagne Kontu III. Theobald]] ölünce Haçlı'nın liderliği, [[Hohenstaufen Hanedanı]]'ndan [[Svabyalı Filip]]'in arkadaşı olan [[I. Boniface (Montferrat Markisi)|Montferrat Markisi I. Boniface]]'ye geçti. Hem Boniface hem Filip Bizans İmparatorluğu sarayından kimselerle evliydi. Hatta görevden alınıp kör edilmiş imparator [[II. İsaakios Angelos]]'un oğlu ve Filip'in kayınbiraderi [[IV. Aleksios Angelos|Aleksios Angelos]], yardım istemek ve Haçlılar ile görüşmek adına Avrupa yollarına düşmüştü. Aleksios, Bizans kilisesini Roma'dakiyle birleştirmeyi, Haçlılar'a 200.000 gümüş marka vermeyi, Mısır yolunda onlara her türlü desteği sağlamayı teklif etti.<ref name="Norwich301">{{harvnb|Norwich|1998|p=301}}.</ref> Innocentius Haçlıların ikiye bölünüp bir kolunun Konstantinopolis'e gitmeyi planladığının farkındaydı ve bu şehre herhangi bir saldırıyı yasakladı, ancak donanmaya yazdığı mektup Zara'ya ulaştığında Haçlılar çoktan yola koyulmuştu.

==== Konstantinopolis'in Haçlılar tarafından yağmalanması (1204) ====
{{Further|Konstantinopolis Kuşatması (1203)|Konstantinopolis Kuşatması (1204)}}
[[Dosya:Byzantium1215.jpg|thumb|250px|İmparatorluğun [[Dördüncü Haçlı Seferi]] sonrası parçalanışı, c. 1204.]]

Haçlılar Konstantinopolis'e 1203 yazında vardı ve hiç gecikmeden şehre saldırarak ve şehrin büyük kısmına zarar veren bir yangın çıkararak şehri doğrudan ele geçirdiler. III. Aleksios başkentten kaçtı ve Aleksios Angelos, "[[IV. Aleksios Angelos]]" adıyla kör babası İsaakios ile beraber tahta çıkarıldı. Ancak, IV. Aleksios ve II. Isaakios verdikleri sözleri tutamayınca V. Aleksios tarafından tahttan indirildiler. Haçlılar 13 Nisan 1204'te tekrar şehri kuşatarak yeniden ele geçirdiler ve şehir üç gün boyunca mevki ve unvanlara göre bir katliama ve yağmaya maruz kaldı. Birçok paha biçilemez ikon, eser ve diğer nesneler çoğu Venedik'e gitmek üzere Batı Avrupa'ya götürüldü. Khoniates'e göre bu süreçte patrik tahtına bir [[hayat kadını]] bile oturtulmuştu.<ref name="NC">{{harvnb|Choniates|1912}}, ''[http://www.fordham.edu/halsall/source/choniates1.html The Sack of Constantinople]''.</ref> III. Innocentius bu olanları duyunca Haçlıları derhal azarladı. Ancak durum kendi kontrolünün dışındaydı ve hatta Papa'nın kendi elçileri bizzat kendi kararlarıyla Haçlılar'ın Kutsal Topraklar'a devam etme görevini iptal etmişti.<ref name="Br4Cr"/> Yeni bir emir verildiğinde, haçlılar ve Venedikliler anlaşmalarını hayata geçirdi: [[Konstantinopolisli I. Baodouin|Flaman Baodouin]], yeni [[Latin İmparatorluğu]]'nun başına getirildi ve Venedikli [[Thomas Morosini]] Patrik olarak seçildi. Her ne kadar liderler Bizans'ın eski toprakları üzerinde kendi isteklerine göre bir paylaşım yapsalar da, Bizans topraklarının farklı yerlerinde [[İznik İmparatorluğu|İznik]], [[Trabzon İmparatorluğu|Trabzon]] ve [[Epir Despotluğu|Epir]] başta olmak üzere direnişler görüldü .<ref name="Br4Cr" /> Venedik toprak fethetmekten ziyade ticaretle daha ilgili olsa da, Konstantinopolis'in en önemli noktalarını kendisi kontrolü altına aldı ve Doc "''Roma İmparatorluğu'nun Bir Buçuk Çeyreğinin Lordu''" unvanını kazandı.<ref>{{harvnb|Norwich|1982|pp=127–143}}.</ref>

=== Çöküş ===

==== Sürgündeki imparatorluk ====
{{details|Frankokrasi}}
Latin haçlılar 1204'te Konstantinopolis'i yağmaladıktan sonra iki Bizans ardılı devlet ortaya çıktı: [[İznik İmparatorluğu]] ve [[Epir Despotluğu]]. Bir üçüncü devlet olan [[Trabzon İmparatorluğu]], [[Trabzonlu I. Aleksios Komnenos]] tarafından yağmanın birkaç hafta öncesinde kurulmuştu. Bu üçü içerisinde sadece Epir ve İznik Konstantinopolis'i tekrar ele geçirme fırsatları elde etti. Ancak, İznik İmparatorluğu sonraki yıllarda var olmak için mücadele verdi ve 13. yüzyıl ortalarına gelindiğinde Güney Anadolu'nun büyük bir kısmını kaybetmişti.<ref>{{harvnb|Kean|2006}}; {{harvnb|Madden|2005|p=162}}.</ref> [[Kösedağ Muharebesi|1242–43 Moğol istilaları]]nın ardından [[Anadolu Selçuklu Devleti]] de zayıflamıştı ve ortaya çıkan irili ufaklı [[Anadolu beylikleri|beylikler]] ile [[gazve]]ler Bizans'ın Anadolu'daki gücünü iyice zayıflattı.<ref>{{harvnb|Köprülü|1992|pp=33–41}}.</ref> İlerleyen dönemlerde bu beylerden birisi olan [[Osman Gazi]] beylik sınırlarını genişletecek ve beylik Konstantinopolis'i fethedecekti. Yine de Moğol istilaları Selçukluların istilalarını geçici bir süre bir nebze yatıştırdığından İznik, kuzeydeki Latinler ile savaşa odaklandı.

==== Konstantinopolis'in yeniden alınması ====
{{Main|Paleologos Hanedanı}}
[[Dosya:1263 Mediterranean Sea.svg|thumb|300px|Bizans İmparatorluğu, c. 1263.]]

[[Laskaris|Laskaris Hanedanı]] tarafından kurulan İznik İmparatorluğu, 1261'de [[Aleksios Strategopoulos#Konstantinopolis'in yeniden alınması|Konstantinopolis'i Latinler'den aldı]] ve Epir'i yendi. Bu durum Bizans'ın [[VIII. Mihail Paleologos]] altında kısa süreli bir yeniden canlanışına neden olduysa da, savaş yorgunu imparatorluğun çevresindeki düşmanlarla savaşacak imkanı yoktu. Latinler üzerine yaptığı seferlerin devamlılığını sağlamak adına Mihail Anadolu'dan askerlerini çekerek köylülerden çok ağır vergiler toplamaya başladı ve bu durum halkta kızgınlık yarattı.<ref>{{harvnb|Madden|2005|p=179}}; {{harvnb|Reinert|2002|p=260}}.</ref> Dördüncü Haçlı Seferi'ndeki hasarları gidermek adına Konstantinopolis'te devasa inşaat projeleri görüldü. Bunların hiçbiri Anadolu'da Türk akınları altında kalan çiftçilerin yararına değildi.

Anadolu'da sahip olduklarıyla yetinmek istemeyen Mihail, imparatorluğu genişletmeye çalıştıysa da sadece kısa dönemde başarılı oldu. Başkentin Latinler tarafından bir kere daha yağmalanmasının önüne geçmek adına Kilise'yi Roma'ya boyun eğmeye zorladı ki bu da geçici bir çözümdü zira köylüler Mihail'den ve Konstantinopolis'ten nefret ediyordu.<ref>{{harvnb|Reinert|2002|p=257}}.</ref> [[II. Andronikos Paleologos|II. Andronikos]] ve daha sonraları torunu [[III. Andronikos Paleologos|III. Andronikos]] Bizans'ın görkemini yeniden canlandırmak için son hakiki girişimleri yaptı. Buna rağmen II. Andronikos'un paralı askerleri sıklıkla ters tepiyor, [[Katalan Bölüğü]] taşraya saldırıp halkın başkente olan öfkesini artırıyordu.<ref>{{harvnb|Reinert|2002|p=261}}.</ref>

==== Osmanlı'nın yükselişi ve Konstantinopolis'in düşüşü ====
{{Main|Bizans-Osmanlı savaşları|İstanbul'un fethi}}
[[Dosya:Constantinople 1453.jpg|küçükresim|sol|1453'te [[İstanbul'un fethi|Konstantinopolis Kuşatması]]'nı tasvir eden 15. yüzyıl Fransız minyatürü.]]
[[Dosya:Byzantium1400.png|küçükresim|sağ|1403'te Bizans İmparatorluğu.]]

III. Andronikos öldükten sonra patlak veren iç savaşlar durumu daha da kötüye götürdü. [[Bizans İç Savaşı (1341-1347)|Altı yıl süren bir iç savaş]] imparatorluğu mahvetti ve Sırp hükümdar [[Stefan Dušan]] (taht: 1331–1346) fırsattan istifade ülkenin büyük bir kısmını istila ederek [[Sırp İmparatorluğu]]'nu kurdu. 1354'te [[Gelibolu]]'daki bir deprem kaleyi yıktı ve böylece [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlılar]] (iç savaş sırasında [[VI. İoannis Kantakuzinos]] tarafından paralı asker olarak tutulmuşlardı) Avrupa'daki ilk topraklarına kavuştu.<ref>{{harvnb|Reinert|2002|p=268}}.</ref> İç savaş bittiğinde, Osmanlılar çoktan Sırpları yenerek onları vasal halinde yönetim altına almışlardı. [[Kosova Savaşı]]'nın ardından Balkanların büyük kısmı Osmanlıların egemenliğindeydi.<ref>{{harvnb|Reinert|2002|p=270}}.</ref>

Bizans imparatorları Batı'dan yardım istedi, fakat Papa böyle bir yardımı sadece Doğu Ortodoks Kilisesi ile [[Kutsal Makam|Roma Makamı]]'nın birleştirilmesi karşılığında yapacağını söyledi. Birleşme düşünüldü ve zaman zaman imparatorluk hükmüyle başarıldı ancak Ortodoks vatandaşlar ve ruhban sınıfı Roma'ya ve [[Latin Kilisesi]]'ne büyük kızgınlık duyuyordu.<ref>{{harvnb|Runciman|1990|pp=71–72}}.</ref> Bazı Batı birlikleri Konstantinopolis'in Hristiyan varlığını desteklemek için geldiyse de, birçok Batı hükûmdarı kendi işleriyle meşguldü ve Osmanlı Bizans topraklarının geriye kalan kısmını ele geçirmeye devam etti.<ref name="R84-85">{{harvnb|Runciman|1990|pp=84–85}}.</ref>

Konstantinopolis bu sıralarda terk edilmiş ve yıkık dökük bir durumdaydı. Nüfus düşüşü o kadar büyüktü ki, artık birbirinden tarlalarla ayrılmış köy kümelerinden fazlası değildi. 2 Nisan 1453'te, [[II. Mehmed|Fatih Sultan Mehmed]]'in 80.000 kişilik ordusu ve çok sayıda düzensiz birlikleriyle şehri kuşattı.<ref name="R84-86">{{harvnb|Runciman|1990|pp=84–86}}.</ref> Sayıca oldukça az sayıdaki Hristiyan kuvvetleri (yaklaşık 7000 erkek, 2000'i yabancıydı) umutsuzca kenti son bir şans savunmaya çalışsa da,<ref name="R84-85"/> iki aylık kuşatmanın ardından 29 Mayıs 1453'te [[İstanbul'un fethi|Konstantinopolis düştü]]. Şehrin surları düşünce Bizans imparatoru [[XI. Konstantin Paleologos]], son olarak imparatorluk kılığını fırlatıp göğüs göğüse savaşmak için sokaklara inerken görüldü.<ref>{{harvnb|Hindley|2004|p=300}}.</ref>

=== Siyasî sonuçlar ===
[[Dosya:Eastern Mediterranean 1450.svg|thumb|200px|Konstantinopolis düşmeden hemen önce Doğu Akdeniz.]]
Konstantinopolis düştüğünde Bizans'ın elinde kalan tek toprak, son imparatorun kardeşleri [[Tomas Paleologos]] ve [[Dimitrios Paleologos]] tarafından yönetilen [[Mora Despotluğu]] idi. Despotluk, bağımsız olarak Osmanlılara yıllık haraç ödemek şartıyla varlığını sürdürdü. Beceriksiz yönetim, haracı ödeyememe, Osmanlılara karşı ayaklanmalar gibi sebeplerden ötürü Mora da Mayıs 1460'ta II. Mehmed'in ordusuna yenik düştü. Demetrios, Osmanlılardan Mora'yı işgal edip Thomas'ı çıkarmalarını rica etmişti ancak Thomas kaçtı. Osmanlılar Mora boyunca yürüdüler ve görünüşte bütün Despotluk'u yaz sonu itibariyle ele geçirdiler. Demetrios, Mora'nın yönetiminin kendisine kalacağını düşündü ancak yarımada tamamen Osmanlılar'a kaldı.

Birkaç anlaşmazlık daha bir süre devam etti. [[Monemvasia]] adası teslim olmayı reddetti ve ilk dönemlerde kısa süre Aragonlu bir korsan tarafından yönetildi. Ada sakinleri bu korsanı kovunca Thomas'ın rızasını alarak 1460 yılı bitmeden Papa'nın koruması altına alınmayı kabul ettiler. Mora'nın güney ucundaki [[Mani Yarımadası]] yerel kabilelerin zayıf bir koalisyonu altında direnmeye devam etti ve bir süre sonra Venedikliler tarafından ilhak edildi. Direnişlerin sonuncusu Mora'nın kuzeybatısındaki [[Salmeniko]]'da yaşandı. [[Greças Paleologos]] buradaki [[Salmeniko Kalesi]]'nde askerî komutanlık yaptı. Kasaba bir süre sonra teslim olsa da, Graitzas, garnizonu ve bazı kasabalılarla beraber Temmuz 1461'e kadar kalede yaşadı ve bu tarihten sonra Venedik topraklarına göçtü.<ref>{{harvnb|Miller|1907|loc=[https://archive.org/stream/journalofhelleni27sociuoft#page/236/mode/1up p. 236]}}</ref>

[[Dosya:Byzantine imperial flag, 14th century.svg|thumb|left|200px|[[Bizans bayrakları ve işaretleri|İmparatorluğun son dönemde kullandığı bayrak]], [[Paleologos Hanedanı]] döneminin sembolü tetragramlı haç en göze çarpan figürdür.]]

Konstantinopolis'in 1204'te Latinler tarafından ele geçirilmesinden hemen önce bağımsızlığını ilan eden [[Trabzon İmparatorluğu]], Bizans'tan arta kalan son fiili devlet oldu. [[Trabzonlu David Komnenos|İmparator David]]'in Batı'dan Osmanlı'ya karşı yardım istemesi iki devlet arasında 1461 yazında bir savaşa neden oldu. Bir aylık kuşatmadan sonra 14 Ağustos 1461'de David teslim oldu ve Trabzon Osmanlı'ya geçti. Trabzon İmparatorluğu'nun Kırım eyaleti olan [[Theodoro Prensliği]] ([[Perateia]]'nın bir parçasıydı) olaydan sonra 14 yıl daha varlığını sürdürdü ve 1475'te Osmanlı'ya düştü.

Son imparator XI Konstantin'in yeğeni [[Andreas Paleologos]], [[Bizans imparatorları listesi|Bizans İmparatoru]] olarak hak iddia etti. 1460'taki yenilgisine kadar Mora'da yaşamaya devam etti ve sonrasında Roma'ya kaçarak [[Papalık Devleti]] koruması altında yaşadı. Bizans imparatorluk makamı teknik olarak hiçbir zaman babadan oğula geçmediği için Andreas'ın hak iddiası Bizans yasaları altında dayanaksız da olsa doğru olabilirdi. Ancak, imparatorluk yok olmuştu ve Batılı devletler Roma Kilisesi tarafından tasdik edilmiş babadan oğula geçen iktidar sistemini kullanıyordu. Batıda yeni bir yaşam arayan Andreas, kendisine ''Imperator Constantinopolitanus'' ("Konstantinopolis İmparatoru") unvanını taktı ve kendisinin ardılı olma haklarını [[VIII. Charles]] ile beraber [[Katolik Krallar]]a sattı. Ancak, kimsenin Andreas'ın ölümünden sonra bu unvanla ilgili bir teşebbüsü olmadı.

[[XI. Konstantin]] herhangi bir varisi olmadan öldü; eğer Konstantinopolis düşmeseydi tahta kendinden sonra muhtemelen ölmüş ağabeyinin oğulları çıkacaktı fakat şehir düşünce bu yeğenleri II. Mehmed tarafından saray hizmetine alındı. Büyük yeğen Has Murad adını aldı ve Sultan Mehmed'in favorisi olarak Balkan Beylerbeyi olarak görev yaptı. Küçük yeğen [[Mesih Paşa]] ünvanını alarak, Osmanlı donanmasına amiral ve Gelibolu Sancağı'na Sancak Beyi oldu. Sonraki dönemde, Mehmed'in oğlu [[II. Bayezid]]'in yanında iki kez sadrazamlık yaptı.<ref>{{harvnb|Lowry|2003|pp=115–116}}.</ref>

II. Mehmed ve ardılları 20. yüzyıl başında [[Osmanlı İmparatorluğu dağılma dönemi|Osmanlı İmparatorluğu parçalanana kadar]] kendilerini Roma İmparatorluğu'nun varisi olarak gördüler. Onlara göre Osmanlılar tıpkı Konstantin'in yaptığı gibi sadece ülkenin dinî temellerini değiştirmişti. Osmanlılar, ele geçirdiği topraklarda yaşayan Doğu Romalılara ([[Ortodoks Hristiyanlar]]) [[Rûm]] demeye devam etti. Bu sırada [[Tuna Prenslikleri]] de (bu ülkelerin yöneticileri de kendilerini Doğu Roma İmparatorları'nın varisi olarak görüyordu<ref>{{harvnb|Clark|2000|p=213}}.</ref>) Bizans asilleri de dahil Ortodoks mültecilere ev sahipliği yapıyordu.

İmparator öldükten sonra [[Moskova Knezliği|Moskova]] [[Grandük]]ü [[III. İvan]], Doğu Ortodoksları'nın patronu olarak hak iddia etti. Andreas'ın kız kardeşi [[Sofya Paleologina]] ile evliydi ve torunları [[IV. İvan (Rusya)|Korkunç İvan]] Rusya'nın ilk [[çar]]ı oldu (''tsar'' veya ''czar'', ''caesar'', yani "sezar" anlamına gelir ve Slavlar geleneksel olarak Bizans imparatorlarını bu şekilde adlandırır). Onların ardılları da Moskova'nın Roma ve Konstantinopolis'in varisi olmak için uygun bir şehir olduğu fikrini destekledi. [[Rus İmparatorluğu]]'nun bu [[Üçüncü Roma]] fikri, [[Rus Devrimi (1917)|Rus Devrimi]]'ne kadar var olmayı sürdürdü.<ref>{{harvnb|Seton-Watson|1967|p=31}}.</ref>

== Ekonomi ==
{{details|Bizans ekonomisi}}
{{Bizans kültürü}}
Bizans ekonomisi, yüzyıllar boyunca [[Avrupa]] ve [[Akdeniz Havzası|Akdeniz]]'in en ileri ekonomilerindendi. Özellikle Avrupa, [[Orta Çağ]] sonlarına kadar Bizans'ın ekonomik gücüne erişemedi. [[Konstantinopolis]], zaman zaman neredeyse bütün [[Avrasya]] ve [[Kuzey Afrika]] ticaret ağının ana merkeziydi ve özellikle [[İpek Yolu]]'nun batıdaki ucuna tekabül ediyordu. 6. yüzyılın ilk yarısına kadar, gerileyen Batı'ya tezat oluştururcasına Bizans ekonomisi büyüme ve istikrar içerisindeydi.<ref>{{harvnb|Laiou|Morisson|2007|pp=1, 23–38}}.</ref>

[[Justinianos Veba Salgını]] ve [[İslam'ın yayılışı|Arap istilaları]] ile beraber ekonomideki durumlar kötüleşti ve bir duraklama, hatta gerileme içine girildi. İsaurya reformları ve özellikle [[V. Konstantin]]'in repopülasyonu, bayındırlık girişimleri ve vergi ölçülendirmeleri, sınır genişliğinden bağımsız olarak 1204'e kadar sürecek bir ekonomik canlanmayı işaret etti.<ref>{{harvnb|Laiou|Morisson|2007|pp=3, 45, 49–50, 231}}; {{harvnb|Magdalino|2002|p=532}}.</ref> 10. yüzyıldan 12. yüzyılın sonuna kadar Bizans, "lüks" imajına sahipti ve ülkeyi ziyaret edenler, başkentteki zenginlik karşısında etkilenmekteydi.<ref name="M532">{{harvnb|Laiou|Morisson|2007|pp=90–91, 127, 166–169, 203–204}}; {{harvnb|Magdalino|2002|p=535}}.</ref>

[[Dördüncü Haçlı Seferi]], Bizans'ın üretimde gerilemesine ve [[Doğu Akdeniz]]'deki Batı Avrupalıların ticari üstünlüğüne yol açtı. Bu durum, Bizans için ekonomik bir felaket anlamına geliyordu.<ref name="M532"/> [[Paleologos Hanedanı|Paleologoslar]], ekonomiyi yukarı çekmeye çalışsa da Bizans bir daha hiçbir zaman dış veya iç ekonomik güçleri üzerinde tam bir kontrol elde edemedi. Aşama aşama, ticari usuller ve ücret mekanizmaları üzerindeki etkisini yitirdi ve değerli madenlerin ülke dışına, bazı akademisyenlere göre bazen basılan paradan daha çok, çıkışındaki kontrolünü kaybetti.<ref name="M806">{{harvnb|Matschke|2002|pp=805–806}}.</ref>

Bizans'ın ekonomisinin temelinde denizci yapılanmadan beslenen ticaret vardı. Tekstil ürünleri çok büyük ihtimalle en çok ihraç edilen mallardı; ipek kesinlikle Mısır'a gönderildiği gibi, Bulgaristan ve Batı'ya da satılıyordu.<ref name="L723">{{harvnb|Laiou|2002|p=723}}; {{harvnb|Laiou|Morisson|2007|p=13}}.</ref> Devlet, iç ve dış ticareti sıkı bir kontrol altında tuttu ve [[Bizans para sistemi|para]] bastırma tekelini hiç kaybetmedi. Böylece, sağlam ve esnek para sistemini sürdürürek ticaret ihtiyaçlarına uyum sağladı.<ref name="L3-4">{{harvnb|Laiou|2002|pp=3–4}}; {{harvnb|Laiou|Morisson|2007|p=18}}.
</ref>

Hükümet, özel çıkarlarının olduğu loncalar ve kuruluşlar için parametreler belirleyerek faiz oranları üzerinde resmî bir kontrol sağlamaya çalıştı. İmparator ve memurları kriz zamanlarında, başkentin ön tedarik hazırlığını garanti altına almak ve tahıl fiyatlarını aşağıda tutmak için müdahale etti. Son olarak hükümet, sıklıkla ihtiyaç fazlasının bir kısmını vergilendirme yoluyla topladı ve devlet memurlarına maaş dağıtımı veya bayındırlık yatırımları yoluyla tekrar dolaşıma soktu.<ref name="L3-4"/>

== Bilim, tıp ve hukuk ==
{{See also|Bizans İmparatorluğu'nda bilim|Bizans İmparatorluğu'nda tıp|Bizans İmparatorluğu'nda hukuk}}
[[Dosya:Hagia Sophia Interior Panorama.jpg|thumb|250px|Patriyarkal [[bazilika]] [[Aya Sofya]]'nın içten panoraması. [[Miletli İsidoros]] tarafından tasarlanan ve 537'de tamamlanan yapı, [[Arşimet]]'in çeşitli çalışmalarının bir derleyicisidir. Arşimet'in katı cisimler geometrisindeki prensipler aşikardır.]]

[[Klasik antik dönem]] yazıları Bizans'ta her daim işlendi. Bu nedenle, Bizans bilimi her dönemde [[antik felsefe]] ve [[metafizik]] ile doğrudan bağlantılı oldu.<ref>{{harvnb|Anastos|1962|p=409}}.</ref> Mühendislik alanında, Aya Sofya'nın mimarı olan Yunan matematikçi [[Miletli İsidoros]], 530 yılı civarında Arşimet'in çalışmalarını ilk defa derleyerek bir geleneğin işaretlerini verdi. [[Matematikçi Leo]] tarafından "Bizans Rönesansı" sırasında (c. 850) kurulan matematik ve mühendislik okulu aracılığıyla da canlı tutulan bu gelenek sayesinde birçok antik kaynak günümüze ulaşabildi (bkz: [[Arşimet Palimpsesti]]).<ref>Alexander Jones, [http://www.ams.org/notices/200505/rev-jones.pdf "Book Review, Archimedes Manuscript"] American Mathematical Society, May 2005.</ref> Gerçekten de, geometri ve uygulamaları (mimarlık ve savaş aletleri mühendisliği) Bizanslılar'ın bir uzmanlık alanı olarak kaldı.[[Dosya:ViennaDioscoridesFolio3v7Physicians.jpg|thumb|120px|left|[[Viyana Dioskurları]]nın ön yüzündeki yedi ünlü hekim.]] Arap istilalarının getirdiği karanlık dönemlerde bilimsel çalışmalar duraklasa da, ilk milenyumun bitişi öncesi ''Bizans Rönesansı'' olarak da bilinen süreçte, Bizanslı bilim adamları, Arap ve Perslerin bilimsel ilerleyişinde özellikle [[astronomi]] ve [[matematik]] alanında ağırlıklarını ortaya koydu.<ref>{{harvnb|King|1991|pp=116–118}}.</ref> Bizanslılar ayrıca özellikle mimarlıkta (örn. pandantifli kubbe) ve savaş teknolojisinde (örn. [[Rum ateşi]]) [[Bizans icatları listesi|bazı teknolojik gelişme]]lerin de mucididir.

Her ne kadar Bizanslılar [[Bilim tarihi#Orta Çağ'da Bilim|bilim]]in uygulanması konusunda fevkalade başarılar (özellikle [[Aya Sofya]]'nın inşası sırasında) elde etse de ve antik dönemin bilim ve geometri bilgisini korusalar da, Bizanslılar 6. yüzyıldan sonra yeni teoriler üretmek veya klasik yazarların üzerine eklemek gibi yollara başvurmadılar ve bilime pek az özgün katkıda bulundular.<ref>{{harvnb|Cohen|1994|p=395}}; Dickson, [http://www.roma.unisa.edu.au/07305/medmm.htm Mathematics Through the Middle Ages].</ref>

İmparatorluğun son yüzyılındaki Bizanslı dilbilgisi uzmanları, bizzat kişisel ve yazınsal olarak Antik Yunan dilbilgisi ve edebi çalışmalarını erken [[Rönesans İtalya'sı]]na götüren bir numaralı kişilerdir.<ref>{{harvnb|Robins|1993|p=8}}.</ref> Bu süreçte, [[astronomi]] ve diğer [[matematik]] bilimleri Trabzon'da öğretilmekteydi ve [[tıp]] bilimi hemen hemen bütün bilim adamlarının ortak ilgi alanına giriyordu.<ref name="TM189">{{harvnb|Tatakes|Moutafakis|2003|p=189}}.</ref>

Hukuk alanında [[I. Justinianos]]'un reformlarının, [[içtihat bilimi]]nin evrimine net bir etkisi olduğu açıktır. Yine III. Leo'nun ''Ecloga''{{'}}sı Slav dünyasında yasal kuruluşların örgütlenmesini etkilemiştir.<ref>{{harvnb|Troianos|Velissaropoulou-Karakosta|1997|p=340}}</ref>
10. yüzyılda [[VI. Leon]] bütün Bizans yasalarını Yunanca olarak kanunlaştırmayı başardı ve sonraki bütün Bizans hukukunun temelini oluşturarak günümüze kadar devam eden bir ilgi alanı yarattı.<ref name="Browning-1992-97-98"/>

== Din ==
{{main|Roma İmparatorluğu'nun devlet kilisesi}}
[[Dosya:Aya sofya.jpg|thumb|250px|Konstantinopolis Patrikliği'nin evrensel prestijinin bir sembolü ve dışavurumu olarak Justinianos, "Tanrı'nın Kutsal Bilgeliği Kilisesi" ya da bilenen adıyla [[Aya Sofya]]'yı dört sene gibi kısa bir sürede inşa ettirdi (532–537).]]

Bizans İmparatorluğu bir [[teokrasi]]ydi ve [[Teslis|Tanrı]]'nın ülkeyi imparator aracılığıyla yönettiğine inanılıyordu. Jennifer Fretland VanVoorst bu konuda şunları söyledi: "Bizans İmparatorluğu, Hristiyanlık değerleri ve fikirlerinin ülkedeki siyasî fikirlere zemin oluşturduğu ve ülkenin siyasî hedefleriyle iç içe geçtiği bir teokrasidir."<ref>{{cite book|author=Jennifer Fretland VanVoorst|title=The Byzantine Empire|url=https://books.google.com/books?id=RyOoBQiCm88C&pg=PA14|year=2012|publisher=Capstone|page=14}}</ref> ''Bizans Teokrasisi'' (2004) adlı kitabında Steven Runciman şunları söyler:
:Bizans İmparatorluğu'nun anayasası, ülkenin Cennet Krallığı'nın dünyevi bir kopyası olduğuna olan inanç üzerinden temellenir. Nasıl ki Tanrı Cennet'te yönetici konumdaysa, onun görüntüsünden yaratılan imparator da dünya üzerinde yönetmeli ve onun emirlerine uymalıdır&nbsp;... Kendini evrensel bir imparatorluk olarak görüyordu. İdeal olarak, her biri ideal dünyada tek ve gerçek Hristiyan Kilisesi'ne, yani Ortodoks Kilisesi'ne bağlı insanlarla dolu dünyanın bütün insanlarını kucaklamalıydı. Zira insan Tanrı'nın görüntüsüydü ve dolayısıyla insanın dünyadaki krallığı da Cennet Krallığı'nın bir görüntü olmak durumundaydı.<ref>{{harvnb|Runciman|2004|pp=1–2, 162-163}}.</ref> İmparatorluğun Doğu'da hayatta kalışı, imparatorun Kilise işleri üzerinde aktif rol almasını garantiledi. Bizans devleti, pagan dönemlerden, dinî işlerin idari ve finansal rutinlerini miras almıştı ve bu rutinler olduğu gibi [[Hristiyan Kilisesi]]'ne uygulandı. [[Eusebius]] tarafından ortaya konulan modelin ardından, Bizanslılar imparatoru paganlar arasında Hristiyanlık dinini yaymakla ve dinin dış yönlerini (özellikle idare ve finans gibi) yönetmekle yükümlü olan bir [[İsa]] temsilcisi/habercisi olarak kabul etti. [[Cyril Mango]]'nun da değindiği üzere Bizans siyasî düşüncesi, "Tek Tanrı, tek imparatorluk, tek din" mottosuyla özetlenebilir.<ref name="M108">{{harvnb|Mango|2007|p=108}}.</ref>

Diyanet işlerinde imparatorluğun rolü hiçbir zaman sabit, yasal olarak tanımlanmış bir erke dönüşmedi.<ref name="M14">{{harvnb|Meyendorff|1982|p=13}}.</ref> Roma'nın gerileyişiyle ve diğer Doğu Patrikhaneleri'ndeki anlaşmazlık yüzünden Konstantinopolis, 6 ila 11. yüzyıllar arasında Hıristyanlık alemindeki en zengin ve etkili merkez olarak kaldı.<ref name="M19">{{harvnb|Meyendorff|1982|p=19}}.</ref> İmparatorluk kendisinin bir gölgesi olacak kadar küçüldüğü zamanlarda bile, kilise ülkenin içinde ve dışındaki önemli etkisini sürdürdü. [[Georgiy Ostrogorskiy]] bu konuda şunları demiştir:

<blockquote>[[Rum Ortodoks Patrikhanesi|Konstantinopolis Patrikhanesi]], Bizans'a ait Anadolu ve Balkanlar'da, ek olarak ülke dışındaki [[Kafkaslar]]'da, Rusya'da ve [[Litvanya]]'da kendi astı olan [[Metropolit|metropolitan makamları]] ve başpiskoposlukları sayesinde Ortodoks dünyasının merkezi olarak kaldı. Kilise, Bizans İmparatorluğu'ndaki en sabit bileşen olarak varlığını sürdürdü.<ref name="M130">{{harvnb|Meyendorff|1982|p=130}}.</ref></blockquote>

Devletin resmî Hristiyanlık doktrini [[ilk yedi ruhban konsili]] sayesinde belirlenirdi ve bundan sonra bunu halka empoze etme görevi imparatora verilirdi. Daha sonraları ''Codex Justinianus'' ile birleştirilen 388 çıkışlı bir imparatorluk kararnamesi, ülke halkının "Katolik Hristiyan adını üstlenmesi" ve yasalara uymayan, "kafir inanışlar"ı takip eden insanların "deli ve aptal insanlar" olarak kabul edilmesini öne sürer.<ref>[http://www.uwyo.edu/lawlib/blume-justinian/ajc-edition-1/_files/docs/book-1pdf/book%201-1.pdf Justinian Code: Book 1, Title 1]; {{harvnb|Blume|2008|loc=Headnote C. 1.1}}; {{harvnb|Mango|2007|p=108}}.</ref>

İmparatorluk emirlerine ve daha sonraları [[Doğu Ortodoks Kilisesi]]/[[Doğu Hristiyanlığı]] olarak bilinen [[Roma İmparatorluğu'nun devlet kilisesi|devlet kilisesi]]nin zorlayıcı duruşuna rağmen, kilise Bizans'taki bütün Hristiyanlar'ı temsil eden bir duruşa erişemedi. Mango'ya göre, imparatorluğun erken dönemlerinde "deli ve aptal insanlar" ile kilise tarafından "[[kafir]]" olarak gösterilenler nüfusun çoğunluğuydu.<ref name="M109">{{harvnb|Mango|2007|pp=108–109}}.</ref> Bunun yanında 6. yüzyılın sonuna kadar var olan [[paganizm|paganlar]] ve [[Bizans İmparatorluğu'ndaki Yahudilerin tarihi|Yahudiler]]'e ek olarak halk -hatta imparatorlar- arasında [[Nasturiler|Nasturyanizm]], [[Monofizit]]izm, [[Aryanizm]], and [[Paulusçuluk|Paulusçlular]] gibi Ortodoks Kilisesi'nin duruşuna karşı belli duruşlarıyla bilinen farklı Hristiyan doktrinlerini takip edenler oldu.<ref>{{harvnb|Blume|2008|loc=Headnote C. 1.1}}; {{harvnb|Mango|2007|pp=108–109, 115–125}}.</ref>

III. Leo imparatorluk çapındaki ikonların yıkımını emrettiği zaman, Hristiyanlar arasında bir diğer ayrışma da başlamış oldu. Bu durum, [[Bizans ikonoklazmı|büyük bir dinî krize yol açtı]] ve ancak 9. yüzyılda ikonlar restore edildiğinde yatıştı. Aynı süreç içerisinde genel olarak Slav kökenli halklar arasında paganizm yayıldı. Bu topluluklar [[Hristiyanlaşma|Hrıstiyanlaştırıldığında]], özellikle imparatorluğun sonlarına doğru, Doğu Ortodoks Kilisesi Hristiyanlar'ın çoğunu ve genel olarak imparatorluğun içinde kalan halkların çoğunu temsil ediyordu.<ref name="M115">{{harvnb|Mango|2007|pp=115–125}}.</ref>

Yahudiler, Bizans varlığı boyunca önemli bir azınlık olarak kaldılar ve Roma yasasına göre yasal olarak tanınan dinî grup statüsü altında kaldılar. Bizans'ın erken döneminde genellikle hoş görüldülerse de, sonraları zaman zaman gerilimli ve zulüm dolu zamanlar yaşandı. Her halükarda, Arap istilaları sonrasında çoğu Yahudi topluluk kendini imparatorluk dışında buldu ve Bizans içinde kalan Yahudiler özellikle 10. yüzyıl sonrası itibariyle göreceli bir barış ortamında yaşadılar.<ref name="M114">{{harvnb|Mango|2007|pp=111–114}}.</ref>

Gürcü manastırları ilk defa 9. yüzyılın ikinci yarısı itibariyle Konstantinopolis ve kuzeybatı Anadolu'daki Olimpos Dağı'nda görüldü. Bu süreçten sonra [[Gürcüler]] imparatorluk içerisinde gittikçe daha önemli roller almaya başladı.<ref>{{harvnb|Whittow|1996|p=200}}.</ref>

== Sanat ve edebiyat ==
{{Main|Bizans sanatı|Bizans edebiyatı}}
{{See also|Bizans İmparatorluğu'nda giyim}}
[[Dosya:RabulaGospelsFol13vAscension.jpg|thumb|6. yüzyıldan kalma [[Rabula İncili]]'nden minyatürler, Bizans sanatının daha soyut ve sembolik doğasını gözler önüne serer.]]

Bugüne kalmış Bizans sanatı, genel olarak din temalıdır ve birkaç dönemsel istisna dışında fazlaca gelenekselleştirilmiştir. [[Fresk]] boyamaları, ahşap paneller üzerine [[tezhip]] ve özellikle erken dönemlerde [[mozaik]] ana sanat eserleridir. Bunun yanında küçük parçalardan ibaret [[fildişi oymacılığı|oyulmuş fildişi heykelcikler]] dışında figüratif [[heykel]] sanatı oldukça nadirdir. El yazması boyamacılığı sayesinde büyük ölçekte pek gözlenmeyen eski klasik gerçekçi sanat geleneği, sonraki çağlara korunarak ulaşmış oldu.<ref>{{harvnb|Rice|1968}}; {{harvnb|Weitzmann|1982}}.</ref>  Bizans sanatı oldukça prestjiliydi ve Batı Avrupa'da aranan bir sanattı. Burada neredeyse çağın sonuna kadar [[Orta Çağ sanatı]]nı etkilemeyi sürdürdü. Özellikle İtalya'da, Bizans tarzları 12. yüzyıla kadar modifiye edilmiş biçimleriyle kalmaya devam etti ve sonraki [[İtalyan Rönesansı]] sanatına formel ilham kaynağı oluşturdu. Buna karşılık, dışarıdan gelen çok az sanat akımı Bizans stili üzerinde bir etki bırakabildi. Doğu Ortodoks Kilisesi'nin genişlemesiyle beraber, Bizans biçimleri ve tarzları Ortodoks dünyasına ve hatta daha da ötesine yayılmayı başardı.<ref>{{harvnb|Rice|1968|loc=Chapters 15–17}}; {{harvnb|Weitzmann|1982|loc=Chapters 2–7}}; {{harvnb|Evans|2004|pp=389–555}}.</ref> Özellikle dinî binalardaki Bizans mimarisi etkisi, Mısır ve Arabistan'dan Rusya ve Romanya gibi farklı coğrafyalara kadar görülmektedir.

Bizans edebiyatında dört farklı kültürel bileşen gözlemlenir: [[Yunan edebiyatı|Yunan]], Hristiyan, [[Latin edebiyatı|Roma]] ve Oryantal. Bizans edebiyatı sıklıkla beş grupta kategorilendirilir. Bunlardan üçünü tarihçiler ve analistler, ansiklopedi yazarları (Patrik Fotios, [[Mihail Psellos]] ve [[Mihail Khoniates]] Bizans'ın en büyük ansiklopedi yazarları olarak gösterilir) ve denemeciler ile din-dışı şairler doldururken geriye kalan iki grupta yeni edebi tarzlar yer alır: dinî-teolojik edebiyat ve popüler şiir.<ref name="Mango275–276">{{harvnb|Mango|2007|pp=275–276}}.</ref> Buna ek olarak Bizans'ın tek epik destanı ''[[Digenis Akritis]]''{{'}}tir.

Günümüze ulaşan iki ila üç bin ciltlik Bizans edebiyatı mirasından sadece üç yüz otuzu din-dışı şiir, tarih, bilim ve sahte-bilim üzerinedir.<ref name="Mango275–276"/> Her ne kadar din-dışı edebiyat 9 ila 12. yüzyıllar arasında gelişme gösterse de, [[Besteci Romanos]]'un en belirgin temsilcilerinden olduğu dinî edebiyat ([[vaaz]]ler, [[litürji kitapları]] ve şiiri, teoloji, ibadet tezleri, vb.) çok daha önce şekillenmişti.<ref name="CLi">{{cite encyclopedia|title=Byzantine Literature|encyclopedia=Catholic Encyclopedia|url=http://www.newadvent.org/cathen/03113a.htm}}</ref>

== Müzik ==
{{Main|Bizans müziği}}
[[Dosya:Byzantine Lyra Museo Nazionale.jpg|thumb|left|200px|Bir fildişi kutusundaki haliyle, bilinen en eski [[Bizans liri|yaylı lir]] gösterimi (MS 900 – 1100), (''Museo Nazionale, Floransa'')]]

Yunanca metinler üzerine seremoni, festival veya kilise müziği amacıyla bestelenen dinî Bizans müzik formları en bilinen formlardır.<ref>The Columbia Electronic Encyclopedia, 6th ed. 2007 - "Byzantine music"</ref> Kilise ilahileri, müziğin en temel parçasını oluşturmaktaydı. Yunan ve yabancı tarihçiler, genel olarak Bizans müziğinin [[Antik Yunan müziği|Antik Yunan ton]] sistemiyle yakından alakalı olduğu üzerinde hemfikirdir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ec-patr.net/en/psaltai/index.htm | title = Ecumenical Patriarchate - Byzantine Music | publisher = ec-patr.net | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160416204900/http://www.ec-patr.net/en/psaltai/index.htm | arşivtarihi = 16 Nisan 2016}}</ref> Bizans müziği, bilinen müziğin en eski türü olmayı sürdürmektedir. Öyle ki performans usulleri, (5. yüzyıldan sonra yükselen doğruluk oranıyla) besteci isimleri ve hatta bazen müzik eseri hakkındaki açıklamalar bilinmektedir.

[[Dosya:Dion654a ancient organ.jpg|thumb|upright|[[Su orgu|Hydraulis]], MÖ 1. yüzyıl, [[Dion Arkeoloji Müzesi]], Yunanistan]]

9. yüzyılda yaşayan [[Persler|Pers]] coğrafyacı [[İbn Hurdâzbih]], müzik enstrümanlarının sözlüksel irdelemesinde, ''lir''e (lūrā) ek olarak ''urghun'' ([[org]]), ''shilyani'' (muhtemelen [[arp]] veya [[lir]]in bir başka formu) ve ''salandj'' (muhtemelen bir tür tulum) gibi aletleri Bizans'a ait tipik enstrümanlar olarak gösterir.<ref name=Kartomi124>{{harvnb|Kartomi|1990|p=124}}.</ref> Bunlardan ilki olan yaylı [[Bizans liri]], daha sonraları ''[[lira da braccio]]'' adıyla<ref>{{citation |last=Encyclopædia Britannica |title= lira |url= http://www.britannica.com/EBchecked/topic/343204/lira |work=[[Encyclopædia Britannica]] |year=2009}}</ref> Venedik'te göründü ve birçok kişi tarafından yine aynı şehirde gelişip farklılaşan [[keman]]ın atası olarak gösterilmektedir.<ref name=Arkenberg109>{{citation |last=Arkenberg|first=Rebecca |title=Renaissance Violins |date=October 2002| publisher=[[Metropolitan Museum of Art]] |url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/renv/hd_renv.htm |accessdate=2006-09-22}}</ref> Yaylı "lira", halen eskiden Bizans'a dahil olan topraklarda çalınmaktadır: Yunanistan'da [[Politiki lyra]] (Türkçe: "Şehir lirası" yani [[Konstantinopolis]]), Güney İtalya'da [[Calabria lirası]] ve [[Dalmaçya]]'da [[Lijerica]] olarak bilinmektedir. İkinci müzik aleti olan org, [[Helenistik]] dönemden kalmadır (bkz: [[Su orgu|Hydraulis]]) ve yarışlar sırasında [[Hipodrom]]'da çalınmıştır.<ref>Journal of Sport History, Vol. 8, No. 3 (Winter, 1981) [http://rbedrosian.com/Byz/Byz_Sports.pdf p. 44].</ref><ref name=Bush-Kassel-327>Douglas Earl Bush, Richard Kassel editors, ''The Organ: An Encyclopedia'' Routledge. 2006. [https://books.google.com/books?id=cgDJaeFFUPoC&pg=PA327 p. 327]</ref> "Büyük kurşun borular"ı olan bir [[org]], imparator [[V. Konstantin]] tarafından 757 yılında [[Franklar|Frank]] kralı [[Kısa Pepin]]'e gönderildi. Pepin'in oğlu [[Şarlman]] da 812 yılında [[Aachen]]'deki şapeli için benzer bir org talep ederek Batı kilise müziğinin ilk tohumlarını atmış oldu.<ref name=Bush-Kassel-327/> Sonuncu müzik aleti olan tulum ''[[dankiyo]]'' ([[Antik Yunanca]]'dan: angion (Τὸ ἀγγεῖον) "konteynır"), Roma döneminde dahi çalınmaktaydı. [[Dio Chrysostom]]'un 1. yüzyılda yazdığı yazılarında, dönemininde bir hükümdarın (muhtemelen [[Neron]]), kavalı (Yunan kamış kavalına benzeyen [[Tibia (müzik aleti)|tibia]]) hem ağzıyla hem de koltukaltına yerleştirdiği bir kese yardımıyla çalabildiği geçmektedir.<ref>{{Web kaynağı | title = Discourses by Dio Chrysostom (Or. 71.9) | url = http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Dio_Chrysostom/Discourses/71*.html#9 | work = The Seventy-first Discourse: On the Philosopher (Volume V) | publisher = [[Loeb Classical Library]] | volume = V | page = 173 | accessdate = 25 June 2016 | arşivengelli = evet}}</ref> Tulum, imparatorluk zamanlarından günümüze aynı topraklarda çalınmaya devam etti. (Bkz: Balkanlar'da [[gayda]], Yunanistan'da [[tsampuna]], [[Pontus]]'ta [[tulum]], Girit'te [[askomandura]], Ermenistan'da [[parkapzuk]] ve Romanya'da [[cimpoi]].)

== Mutfak ==
{{See also|Bizans mutfağı}}
Bizans kültürü, ilk dönemlerinde Greko-Romen'in son dönemleriyle aynıydı, ancak imparatorluğun var olduğu sonraki bin yıl boyunca yavaş yavaş günümüz Balkanlar ve Anadolusu'nun kültürüne benzer bir yola evrildi. Mutfak, Greko-Romen balık sosu çeşnisi [[garum|garos]]a dayansa da, günümüz mutfağından aşina olunan tütsülenmiş et [[pastırma]] (Bizans Yunancasında "paston"),<ref>{{harvnb|Ash|1995|p=224: "Having inherited pastirma from the Byzantines, the Turks took it with them when they conquered Hungary and Romania."}}</ref><ref>{{harvnb|Davidson|2014|loc="Byzantine cookery", pp. 123–124: "This is certainly true of Byzantine cuisine. Dried meat, a forerunner of the ''pastirma'' of modern Turkey, became a delicacy."}}</ref><ref>{{harvnb|Dalby|Bourbou|Koder|Leontsinē|2013|p=81: "''paston'' or ''tarichon''...Cured meats were either eaten raw or cooked in ''pasto-mageireia'' with bulgur and greens, mainly cabbage."}}</ref> [[baklava]] (ya da o zamanki adıyla ''[[placenta (yemek)|koptoplakus]]'' κοπτοπλακοῦς),<ref>{{harvnb|Ash|1995|p=223}}; {{harvnb|Faas|2005|p=184}}; {{harvnb|Vryonis|1971|p=482}}.</ref> [[tiropita]] (o zamanki adıyla ''plakuntas tetiromenus'' veya ''tiritas plakuntas''),<ref>{{harvnb|Faas|2005|pp=184–185}}; {{harvnb|Vryonis|1971|p=482}}; {{harvnb|Salaman|1986|pp=184}}.</ref> ve ünlü Orta Çağ tatlı şarapları ([[Komandarya]] ve bir halka ismini de veren [[Rumney şarabı]]) gibi birçok bileşene de sahipti. Çam reçinesi aromalı [[retsina]] şarabı da sıklıkla içilmekteydi ve günümüzde Yunanistan'da halen üretimi devam etmektedir. Cermen Kutsal Roma imparatoru [[I. Otto]] tarafından 968'de Konstantinopolis'e büyükelçi olarak gönderilen [[Kremonalı Liutprand]], bu şarap için, günümüzde de şaraba aşina olmayan içicilerin tepkisine benzer biçimde, şunları söylemiştir: "Faciamız Yunan şarabına ekleme yapacak olursak, karasakız, reçine ve yakı gibi bizim içemediğimiz şeylerle karıştırılıyordu".<ref name=Fordham>{{Web kaynağı | last = Halsall | first = Paul | year = January 1996 | title = Medieval Sourcebook: Liutprand of Cremona: Report of his Mission to Constantinople | work = Internet History Sourcebooks Project | publisher = Fordham University | accessdate = 25 June 2016 | url = http://www.fordham.edu/halsall/source/liudprand1.asp | arşivurl = http://web.archive.org/web/20141017151834/http://www.fordham.edu/halsall/source/liudprand1.asp | arşivtarihi = 17 Ekim 2014}}</ref> Balık sosu çeşnisi [[garos]] da aynı şekilde aşina olmayan insanlar tarafından pek hoş karşılanmıyordu; Kremonalı Liutprand, kendisine "fazlasıyla kötü balık likörü"yle kaplanmış yemekler sunulduğunu belirtir.<ref name=Fordham/> Bizanslılar bunun yanında çeşni olarak, mayalanmış arpadan üretilen [[murri (çeşni)|murri]] adında soya sosuna benzer bir çeşni kullanıyorlardı ve bu sayade soya sosunda olduğu gibi yemeklerine [[umami]] tadı katıyorlardı.<ref>{{harvnb|Jayyusi|Marín|1994|p=729}}.</ref><ref>{{Web kaynağı | last = Perry | first = Charles | title = The Soy Sauce That Wasn't | date = October 31, 2001 | work = Los Angeles Times | accessdate = 25 June 2016 | url = http://articles.latimes.com/2001/oct/31/food/fo-63688 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160527001857/http://articles.latimes.com/2001/oct/31/food/fo-63688 | arşivtarihi = 27 Mayıs 2016}}</ref>

== Eğlence ==
[[Dosya:Tabula - boardgame - Zeno game.svg|thumb|480 yılında [[Zeno (imparator)|Zeno]] tarafından oynanan ve [[Agathias]] tarafından 530 civarında kaydedilen [[Tabula (oyun)|τάβλι (tabula)]] oyununun görüntüsü. Oyunda Zeno (kırmızı), 2, 5 ve 6 şeklinde oldukça şanssız bir zar atışıyla sadece sekiz taşla kaldı. Bakınız, "Zeno'nun τάβλη oyunu" &ndash; Roland Austin.<ref name=Austin>{{harvnb|Austin|1934|pp=202–205}}.</ref>]]
Bizanslılar [[tabula (oyun)|tavli]] ([[Bizans Yunancası]]: τάβλη) oyununu severek oynarlardı. Oyun, günümüzde Türkiye ([[tavla]]) ve Yunanistan (tavli) ve diğer birçok Bizans ardılı ülkede halen oynanmaktadır.<ref name=Austin/> Bizans asilleri, başta günümüzde [[polo]] olarak bilinen [[Tzykanisterion|tzykanion]] olmak üzere, atçılığa meraklıydı. Oyun, erken dönemlerde Sasani İranı'ndan gelmişti ve [[II. Theodosius]] (taht: 408–450) tarafından bir Tzykanisterion (oyun için özel stadyum) [[Büyük Saray|Büyük Konstantinopolis Sarayı]]'nın içine inşa edilmişti. İmparator [[I. Basileios]] (taht: 867–886) bu sporda epey ustaydı; İmparator [[Aleksandros]] (taht: 912–913) oyunu oynarken çok yorulduğu için öldü, İmparator [[I. Aleksios Komnenos]] (taht: 1081–1118) oyunu [[Tatikios]] ile oynarken yaralandı, [[Trabzonlu I. İoannes Komnenos]] (taht: 1235–1238) ise oyun sırasında aldığı ölümcül bir yara yüzünden öldü.<ref>{{harvnb|Kazhdan|1991}}.</ref><ref>[[Anna Komnene]],''The Alexiad'', [[s:The Alexiad/Book XIV#Chapter IV|Book XIV, Chapter IV]], translator Elizabeth Dawes</ref> Konstantinopolis ve [[Trabzon]] dışında, [[Sparta]], [[Efes]] ve [[Atina]] gibi şehirlerde de ''tzykanisteria''{{'}}ya rastlanması, gelişen kentsel aristokrasi hakkında bir ipucu verir.<ref>{{harvnb|Laiou|2002|p=643}}.</ref> Oyun, özellikle oyuna karşı bir ilgi geliştiren Batı yanlısı imparator [[I. Manuil Komnenos]] zamanında haçlı seferleri yoluyla Batı'ya ulaştı.

== Yönetim ve bürokrasi ==
{{See also|Bizans bürokrasisi}}

Bizans devletinde [[Bizans imparatorları listesi|imparator]] tek ve [[otokrasi|mutlak yönetici]]ydi ve gücünü ilahi kaynaklardan aldığı kabul ediliyordu.<ref>{{harvnb|Mango|2007|pp=259–260}}.</ref> [[Bizans Senatosu|Senato]] gerçek bir politik ve yasa koyucu otoriteye sahip değildi fakat itibari unvanları olan onursal bir konsil şeklinde varlığını sürdürdü. 8. yüzyıl sonunda, başkentteki gücün saraya dönük birleştirilmesine odaklı bir kamu idaresi oluşturuldu (''[[sakellarios]]'' makamının önem kazanması bu değişiklikle ilgilidir).<ref name="L291">{{harvnb|Louth|2005|p=291}}; {{harvnb|Neville|2004|p=7}}.</ref> En önemli idari reform, muhtemelen 7. yüzyıl ortalarında başlayan, [[thema]] sisteminin gelişiydi ve bu sistemde her bir bölümlenmenin askerî ve kamusal yönetimini ''[[strategos]]'' adı verilen kimseler üstleniyordu.<ref name="M60">{{harvnb|Cameron|2009|pp=138–142}}; {{harvnb|Mango|2007|p=60}}.</ref>

{{multiple image
| footer  = 
| align   = right
| image1  = Byzantine Empire Themata-750-en.svg
| width1  = 210
| alt1   = Bizans themaları haritası, c. 750
| caption1 = ''Thema''lar, c. 750
| image2  = Byzantine Empire Themata-950-en.svg
| width2  = 210
| alt2   = Bizans themaları haritası, c. 950
| caption2 = ''Thema''lar, c. 950
}}

"Bizans" ve "Bizantinizm" terimlerinin alçaltıcı terimler olarak kullanılışına rağmen, [[Bizans bürokrasisi]] imparatorluğun kendi durumuna göre kendisini şekillendirebilen özel bir yeteneğe sahipti. Unvana ve kıdeme dayalı özenli sistem, saraya prestij ve etki bahşetti. Memurlar, imparatorun etrafında sıkı bir düzenle düzenlenmişti ve mevkileri için imparatorluk iradesine sıkıca bağlıydı. Bunun yanında gerçek idari meslekler de vardı ancak otorite memurlardan ziyade bireylere de devredilebiliyordu.<ref name="L34">{{harvnb|Cameron|2009|pp=157–158}}; {{harvnb|Neville|2004|p=34}}.</ref>

8 ve 9. yüzyılda kamu hizmeti, aristoktratik statüye en engelsiz yolu oluşturmuştu ancak 9. yüzyıldan sonra kamu aristokrasisi soyluluk aristokrasisi ile rekabete girdi. Bazı Bizans hükümet çalışmalarına göre, 11. yüzyıl siyaseti baskın olarak kamu ve askerî aristokrasi arasındaki rekabet üzerinden şekilleniyordu. Bu süreçte, I. Aleksios bazı önemli idari reformlar yaparak yeni saray makamları ile memurlarını tanıttı.<ref name="L13">{{harvnb|Neville|2004|p=13}}.</ref>

=== Diplomasi ===
{{details|Bizans diplomasisi}}
[[Dosya:John the Grammarian as ambassador before Theophilos and Mamun.jpg|thumb|250px|829'da [[VII. İoannis Grammatikos]]'un elçiliği, imparator [[Theofilos]] ve Abbâsi halifesi [[Al-Ma'mun]] arasında.]]
Roma düştükten sonra imparatorluk için en büyük zorluklardan birisi kendi içinde ve kendi komşularıyla bir ilişki düzeni kurabilmekti.  Bu milletler resmî politik kuruluşlar oluşturmaya giriştiklerinde, düzenlerini sıklıkla Konstantinopolis üzerinden kalıpladılar. Bizans diplomasisi kısa süre içinde komşularını uluslararası ve devletler-arası ilişkiler ağına çekmeyi başardı.<ref name="N1">{{harvnb|Neumann|2006|pp=869–871}}.</ref> Bu ağ, antlaşma yapımı etrafında şekillendi ve yeni hükümdarları krallar ailesine kabul etmeyi; Bizans toplumsal tutumlarını, değerlerini ve kuruluşlarını özümseyişi içeriyordu.<ref>{{harvnb|Chrysos|1992|p=35}}.</ref> Klasik yazarların savaş ve barış arasındaki etik ve yasal ayrımları verme eğilimlerine karşılık, Bizanslılar, diplomasiyi savaşın başka bir yolu olarak gördü. Örneğin, bir Bulgar tehdidi, [[Kiev Knezliği|Kiev Rusları]]'na para vererek bastırılabiliyordu.<ref name="Ant">{{harvnb|Antonucci|1993|pp=11–13}}.</ref>

Diplomasi, o dönemde saf politik işlevinin üstünde, istihbarat toplama işlevine ağırlık veriyordu. Konstantinopolis'teki [[Barbar Bürosu]], protokol ve "barbarlar"a yönelik herhangi kayıtları toplama işleriyle ilgileniyordu ve belki de bu şekilde kendi başına basit bir istihbarat işlevi üstleniyordu.<ref>{{harvnb|Antonucci|1993|pp=11–13}}; {{harvnb|Seeck|1876|pp=31–33}}</ref> John B. Bury'ye göre, bu ofis Konstantinopolis'i ziyaret eden tüm yabancıları denetleme görevini yüklenmişti ve [[Logothetes tu dromu]] gözetimi altındaydı.<ref>{{harvnb|Bury|Philotheus|1911|p=93}}.</ref> Görünürde bir protokol ofisi olsa da &ndash; yani asıl görevi yabancı elçilerle yeterince ilgilenildiğini teminat altına almak, bakımları için yeterli devlet fonu bulunup bulunmadığını kontrol etmek ve resmî çevirmenleri bulundurmak &ndash; muhtemelen kendi çapında bir güvenlik vasfı da taşıyordu.<ref>{{harvnb|Dennis|1985|p=125}}.</ref>

Bizanslılar birtakım diplomatik uygulamalarla kendilerine yarar sağladı. Örneğin, başkentteki büyükelçilikler yıllarca var olmaya devam ederdi. Diğer kraliyet müesseselerinden bir üyenin de rutin olarak Konstantinopolis'te kalması beklenirdi. Böylece sadece potansiyel bir rehine değil, siyaset ilişkileri üzerine bir piyon da kazanılmış oluyordu. Diğer bir önemli uygulama, ziyaretçileri şatafatlı teşhirlerle etkilemekti.<ref name="N1"/> [[Dimitri Obolenski]]'ye göre, Avrupa'da antik medeniyetin korunmasının nedeni, Bizans diplomasisinin yeteneği ve kaynaklılığıydı ki bu, Bizans'ın Avrupa tarihine çok uzun süren katkılarından birisi oldu.<ref name="O3">{{harvnb|Obolensky|1994|p=3}}.</ref>

=== Bayrak ve işaretler ===
{{main|Bizans bayrakları ve işaretleri}}

Bizans İmparatorluğu, tarihinin çoğunda, Batı Avrupa'da bilinen şekliyle [[arma bilimi|armacılığı]] bilmiyor ve kullanmıyordu. [[Haç]] veya ''[[labarum]]'' gibi motifler içeren çeşitli amblemler ({{lang-el|σημεία}}, ''sēmeia''; tekil σημείον, ''sēmeion'') resmî durumlarda ve askerî amaçlarla, sancak veya zırhlar üzerinde kullanılırdı. Haç kullanımı, [[İsa]], [[Meryem]] ve çeşitli azizlerin resimleri, memurların [[sfragistik|mühürlerinde kendine yer buldu]] fakat bunlar aile amblemlerinden ziyade kişiseldi.{{sfn|Kazhdan|1991|pp=472, 999}}

* [[Bizans bayrakları ve işaretleri#Kartallar|Çift başlı kartal]]
* [[Bizans bayrakları ve işaretleri#Tetragramlı haç|Tetragramlı haç]]

== Dil ==
{{details|Orta Çağ Yunancası}}
{{multiple image
| footer  = 
| align   = right
| image1  = Mudil_Psalter.jpg
| width1  = 210
| alt1   = Mudil Mezmurlar Kitabı, [[Kıptîce]] olarak verilmiş en eski tam [[mezmur]]dur ([[Kıptî Müzesi]], Mısır, [[Kıptî Kahire]]).
| caption1 = Mudil Mezmurlar Kitabı, [[Kıptîce]] olarak verilmiş en eski tam [[mezmur]]dur ([[Kıptî Müzesi]], Mısır, [[Kıptî Kahire]]).
| image2  = Joshua_Roll.jpg
| width2  = 210
| alt2   = [[Yeşu Rulosu]], 10. yüzyıldan kalma Yunanca el yazmasıdır ve büyük ihtimalle Konstantinopolis'te kaleme alındı ([[Vatikan Kütüphanesi]], Roma).
| caption2 = [[Yeşu Rulosu]], 10. yüzyıldan kalma Yunanca el yazmasıdır ve büyük ihtimalle Konstantinopolis'te kaleme alındı ([[Vatikan Kütüphanesi]], Roma).
}}
[[Dosya:Asia Minor dialects.png|thumb|[[Anadolu]]'da Yunanca lehçelerinin son dönem Bizans'tan 1923'e kadar olan dağılımı. [[Modern Yunanca#Demotik|Demotik]] &ndash; sarı. [[Pontus Rumcası|Pontik]] &ndash; turuncu. [[Kapadokya Yunancası|Kapadokya]] &ndash; yeşil. (Yeşil noktalar, 1910 itibariyle Kapadokya Yunancası konuşan köyleri işaret eder.<ref>[[Richard MacGillivray Dawkins|Dawkins, R.M.]] 1916. Modern Greek in Asia Minor. A study of dialect of Silly, Cappadocia and Pharasa. Cambridge: Cambridge University Press.</ref>)]]

İmparatorluk makamı, yönetim ve askerî yapılanmadan farklı olarak, [[Batı Roma İmparatorluğu'nun çöküşü]]nden önce dahi, doğu Roma eyaletleri ağırlıklı olarak Yunanca konuşuyordu ve Latince gelmeden yüzyıllar öncesinde de Yunanca'nın hakimiyeti devam ediyordu.<ref>{{harvnb|Millar|2006|p=279}}.</ref> Roma'nın doğuyu fethetmesinin ardından 'Pax Romana' adın verilen kaynaştırıcı siyasî uygulamalar ve kamu altyapısı, Yunanca'nın doğuda yayılıp kemikleşmesini kolaylaştırdı. Gerçekten de, Roma İmparatorluğu'nun erken dönemlerinde Yunanca zaten çoktan Kilise'nin, eğitimin ve sanatın dili olmuştu ve geniş çapta eyaletler arası, hatta milletler arası ticarette  ''[[lingua franca]]'' konumuna erişmişti.<ref>{{harvnb|Bryce|1901|p=59}}; {{harvnb|McDonnell|2006|p=77}}; {{harvnb|Millar|2006|pp=97–98}}; {{harvnb|Oikonomides|1999|pp=12–13}}.</ref> Yunanca bir süre konuşma dili [[Koini|Koini Yunancası]] (sonraları [[Demotik Yunanca]]'ya evrildi) ve daha eski bir [[Attika Yunancası|yazılı form]], [[Diglossia]] halinde beraber varlığını sürdürdü ve sonunda Koini hem konuşma hem de yazılı biçimde bu ikililikten sıyrıldı ve genel geçer hal aldı.<ref>{{harvnb|Oikonomides|1999|pp=12–13}}.</ref>

Latince'nin idari olarak kullanımı, sadece 7. yüzyılda Heraklius'un bu dili resmen kaldırmasına kadar sürdü. Bilimsel olarak Latince hızla eğitimli kesim arasındaki popülerliğini kaybetti fakat imparatorluk kültüründe yer ettiği seremoni işlevini bir süre daha devam ettirdi.<ref name="ApWr">{{harvnb|Apostolides|1992|pp=25–26}}; {{harvnb|Wroth|1908|loc=Introduction, Section 6}}</ref> Ek olarak, özellikle [[Dalmaçyaca|Dalmaçya]]'da ve günümüz Romanya'sı çevresinde [[Halk Latincesi]], imparatorluğun azınlık dili olarak konuşulmaya devam etti.<ref>{{harvnb|Sedlar|1994|pp=403–440}}.</ref>

Çok uluslu yapıda olan imparatorlukta birçok farklı dil var oldu ve kimi zamanlarda bu dillere sınırlı resmî statü verildi. Kayda değer bir örnek olarak, Orta Çağ başında [[Süryanice]] uzak doğu eyaletlerde eğitimli kesim arasında çok yaygın bir dile dönüştü.<ref name="BJVe">{{harvnb|Beaton|1996|p=10}}; {{harvnb|Jones|1986|p=991}}; {{harvnb|Versteegh|1977|loc=Chapter 1}}.</ref> Benzer şekilde [[Kıptîce]], [[Ermenice]] ve [[Gürcüce]] kendi eyaletlerindeki eğitimli kesim arasında oldukça popüler kaldı.<ref>{{harvnb|Campbell|2000|p=40}}; {{harvnb|Hacikyan|Basmajian|Franchuk|Ouzounian|2002|loc=Part 1}}</ref> Bunun yanında daha sonraları [[Eski Kilise Slavcası]], [[Orta Farsça]] ve [[Klasik Arapça|Arapça]], bu dili konuşan halklarla etkileşime girildikten sonra, bu dillerin imparatorluk ve onun etki alanı içerisinde belirli bir öneme kavuşmasına yol açtı.<ref>{{harvnb|Baynes|1907|p=289}}; {{harvnb|Gutas|1998|loc=Chapter 7, Section 4}}; {{harvnb|Comrie|1987|p=129}}.</ref>

Bunların dışında, [[Akdeniz tarihi|Akdeniz]]'de ve ötesinde ana ticaret yollarının merkezinde yer alan Konstantinopolis'te, bir zamanlar [[Çince]] de dahil, bütün bilinen Orta Çağ dilleri konuşuluyordu.<ref>{{harvnb|Beckwith|1993|p=171}}; {{harvnb|Halsall|1998}}; {{harvnb|Oikonomides|1999|p=20}}.</ref> İmparatorluk son gerilemesine girdiğinde, ülke vatandaşları daha homojen bir hale geldi ve Yunanca bu halkın kimliği ve dinî hayatıyla iç içe geçmeye başladı.<ref>{{harvnb|Kaldellis|2007|loc=Chapter 6}}; {{harvnb|Nicol|1993|loc=Chapter 5}}.</ref>

== Kalıt ==
{{see also|Üçüncü Roma|Rönesans'ta Yunan bilginler}}
[[Dosya:Paris psaulter gr139 fol7v.jpg|thumb|Bizans imparatorlu kılığı içinde Kral [[Davud]]; minyatür [[Paris Mezmunu]]'ndan alıntıdır.]]

Bizans sıklıkla mutlakiyetçilik, ortodoks ruhaniliği, oryantalizm ve ekzotizm terimleriyle özdeşleştirilegelmiştir ve "Bizans" ve "Bizantinizm" terimleri sıklıkla yıkım, karmaşık bürokrasi ve baskılama terimleri yerine deyişler olarak kullanılmıştır. [[Doğu Bloğu]]'ndan 1980'lerde ve 90'larda çıkan [[Orta Avrupa|Orta]] ve Güneydoğu Avrupa ülkelerinde Bizans medeniyeti ve onun bıraktığı kalıt oldukça olumsuzdu zira Bizans'ın da "Doğu otoriterliği ve otokrasisi" ile ilintili olduğu iddia ediliyordu. Doğulu ve Batılı yazarlar sıklıkla Bizans'ı dinî, siyasî ve felsefî olarak Batı'ya zıt olarak konumlandırdı. [[Modern Yunanistan tarihi|19. yüzyıl Yunanistanı]]'nda bile odak noktası her daim klasik tarihleri oldu ve Bizans sıklıkla olumsuz imaları çağrıştırdı.<ref name="A1">{{harvnb|Cameron|2009|pp=277–281}}.</ref>

Bizans'a dönük bu yaklaşımlar, Bizans kültürünün olumlu yanları ve kalıtına odaklanan modern çalışmalar yoluyla kısmî ya da tümcül olarak  tartışıldı. [[Averil Cameron]], Bizans'ın Orta Çağ Avrupası'nın kuruluşundaki yer ettiği rolü 'inkar edilemez' olarak gösterirken, Cameron ve Obolenski'ye göre Bizans'ın Ortodoks Hristiyanlığı'nı şekillendiren rolü, günümüz Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Rusya, Gürcistan, Sırbistan ve diğer ülkelerin tarihinden koparılamayacak kadar büyük önem arz etmektedir.<ref>{{harvnb|Cameron|2009|pp=186–277}}.</ref> Bizanslılar bunun yanında klasik el yazmalarını koruyup kopyaladılar ve klasik bilginin günümüze ulaşmasında başat rol oynadılar. Böylece modern Avrupa medeniyetine, [[Rönesans hümanizmi]]ne ve Slav Ortodoks kültürüne zemin oluşturdular.<ref name="C311"/>

Avrupa'da Orta Çağ boyunca uzun dönemde istikrarlı tek ülke olarak, Bizans, Batı Avrupa'yı Doğu'nun yeni beliren güçlerinden uzak tuttu. Sürekli saldırı altında kalarak, Batı'yı, Persler, Araplar, Selçuk Türkleri ve Osmanlılar'dan korudu. Başka bir bakış açısıyla, 7. yüzyıldan sonra Bizans'ın evrimi ve yeniden yapılanması, İslam'ın var oluş sürecine ve yayılışına doğrudan etki etti.<ref name="C311">{{harvnb|Cameron|2009|p=261}}.</ref>

1453'te Osmanlılar'ın Konstantinopolis'i fethetmesinin ardından, Sultan [[II. Mehmed]] "''Kaysar-i Rûm''" ([[Osmanlı Türkçesi]]'nde Romalı [[Kayser|Sezar]]'a eşdeğer) unvanını aldı zira Osmanlı, Doğu Roma İmparatorluğu'nun varisi olma arzusu taşıyordu.<ref>{{harvnb|Béhar|1999|p=38}}; {{harvnb|Bideleux|Jeffries|1998|p=71}}.</ref> Cameron'a göre kendilerini Bizans'ın "varis"i olarak görerek ve bazı önemli Bizans geleneklerini sürdürerek, Osmanlılar, dolaylı yoldan [[Doğu Avrupa]] ülkelerinin [[Postkomünizm|post-komünist]] dönemde "Ortodoks yeniden canlanması" anlayışına yönelmesine neden oldu.<ref name="C311"/>

== Ayrıca bakınız ==
* [[Bizans ordusu]]
* [[Bizans felsefesi]]
* [[Roma İmparatorluğu kalıtı]]
* [[Bizans imparatorları listesi]]
* [[Bizans icatları listesi]]
* [[Bizans isyan ve iç savaşları listesi]]
* [[Bizans savaşları listesi]]

== Açıklamalar ==
{{Reflist|group="n"}}

== Notlar ==
{{Reflist|30em}}

== Kaynakça ==

=== Birincil kaynaklar ===
{{Refbegin|30em}}
* {{cite book|last=Honiatis|first=Nikitas |authorlink=Nikitas Honiatis|title=Translations and Reprints from the Original Sources of European History by D.C. Munro (Series 1, Vol 3:1)|location=Philadelphia|publisher=University of Pennsylvania Press|pages=15–16|year=1912|chapter=The Sack of Constantinople (1204)|ref=harv}}
* {{cite book|last=Kinnamos|first=Yannis |authorlink=Yannis Kinnamos|title=Deeds of John and Manuel Comnenus|location=New York and West Sussex|publisher=Columbia University Press|year=1976|isbn=0-231-04080-6|ref=harv}}
* {{cite book|author=Eusebius|authorlink=Eusebius|title=Life of Constantine (Book IV)|publisher=[[Christian Classics Ethereal Library]]|url=http://www.ccel.org/ccel/schaff/npnf201.iv.vi.i.i.html}}
* {{cite book|author=Geoffroy de Villeha|authorlink=Geoffroy de Villehardouin|title= Chronicles of the Crusades (translated by Margaret R. Shaw)|publisher=Penguin Classics|year=1963|isbn=0-14-044124-7|chapter=The Conquest of Constantinople|ref=harv}}
* {{cite book|last=Komnena|first=Anna|authorlink=Anna Komnena|title=The Alexiad (translated by Elizabeth A. S. Dawes)|publisher=Internet Medieval Sourcebook|chapter=Books X-XIII |url=http://www.fordham.edu/halsall/basis/annacomnena-alexiad00.html|year=1928|ref=harv}}
* {{cite book|editor-last=Seeck|editor-first=Otto|title=Notitia Dignitatum; accedunt Notitia Urbis Constantinopolitanae Laterculi Prouinciarum|location=Berlin|publisher=Weidmann|year=1876|url=https://archive.org/details/notitiadignitat00silvgoog|ref=harv}}
{{Refend}}

=== İkincil kaynaklar ===
{{Refbegin|30em}}
* {{cite book|first=Agustí|last=Alemany|title=Sources on the Alans: A Critical Compilation|location=Leiden|publisher=Brill|year=2000|pages=170–243|isbn=90-04-11442-4|ref=harv}}
* {{cite book|last=Ahrweiler|first=Hélène|last2=Laiou|first2=Angeliki E.|author1-link=Helene Ahrweiler|author2-link=Angeliki Laiou|title=Studies on the Internal Diaspora of the Byzantine Empire|chapter=Preface|location=Washington, DC|publisher=Dumbarton Oaks|year=1998|isbn=0-88402-247-1|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Anastos|first=Milton V.|year=1962|title=The History of Byzantine Science. Report on the Dumbarton Oaks Symposium of 1961|journal=Dumbarton Oaks Papers|issn=0070-7546|volume=16|pages=409–411| doi=10.2307/1291170|jstor=1291170|ref=harv}}
* {{cite book|last=Angold|first=Michael|title=The Byzantine Empire, 1025–1204: A Political History|location=London|publisher=Longman|year=1997|isbn=978-0-582-29468-4|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Antonucci|first=Michael|year=1993|title=War by Other Means: The Legacy of Byzantium|journal=History Today|volume=43|issue=2|pages=11–13|issn=0018-2753|url=http://www.historytoday.com/michael-antonucci/war-other-means-legacy-byzantium|accessdate=21 May 2007|ref=harv}}
* {{cite book|last=Apostolides|first=Sophocles Evangelinus|title=Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods|location=Hildesheim|publisher=Georg Olms|year=1992|isbn=3-487-05765-4|ref=harv}}
* {{cite book|last=Ash|first=John|title=A Byzantine Journey|year=1995|location=New York|publisher=Random House Incorporated|isbn=978-1-84511-307-0|url=https://books.google.com/books?id=1dVtAAAAMAAJ|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Austin|first=Roland G.|title=Zeno's Game of τάβλη|journal=The Journal of Hellenic Studies|volume=54|issue=2|year=1934|pages=202–205|url=http://www.jstor.org/discover/10.2307/626864|doi=10.2307/626864|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Bayless|first=William N.|year=1976|title=The Treaty with the Huns of 443|journal=The American Journal of Philology|volume=97|pages=176–179|jstor=294410|ref=harv|doi=10.2307/294410}}
* {{cite journal|last=Baynes|first=Norman Hepburn|year=1912|title=The Restoration of the Cross at Jerusalem|doi=10.1093/ehr/XXVII.CVI.287|journal=The English Historical Review|volume=27|issue=106|issn=0013-8266|pages=287–299|ref=harv}}
* {{cite book|editor1-last=Baynes|editor1-first=Norman Hepburn|editor2-last=Moss|editor2-first=Henry St. Lawrence Beaufort|title=Byzantium: An Introduction to East Roman Civilization|location=Oxford|publisher=Clarendon Press|year=1948|ref=harv}}
* {{cite book|last=Baynes|first=Spencer|chapter=Vlachs|title=Encyclopædia Britannica|edition=11th|location=New York|year=1907|ref=harv}}
* {{cite book|last=Beaton|first=Roderick|title=The Medieval Greek Romance|location=New York and London|publisher=Routledge|year=1996|isbn=0-415-12032-2|ref=harv}}
* {{cite book|last=Beckwith|first=John|title=Early Christian and Byzantine Art|location=New Haven|publisher=Yale University Press|origyear=1970|year=1993|isbn=0-300-05296-0|ref=harv}}
* {{cite book|last=Béhar|first=Pierre|title=Vestiges d'Empires: La Décomposition de l'Europe Centrale et Balkanique|location=Paris|publisher=Éditions Desjonquères|year=1999|isbn=2-84321-015-1|ref=harv}}
* {{cite book|last=Benz|first=Ernst|title=The Eastern Orthodox Church: Its Thought and Life|year=1963|location=Piscataway|publisher=Aldine Transaction|isbn=978-0-202-36298-4|url=https://books.google.com/books?id=Q5Z_evECb1UC|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Bideleux|first1=Robert|last2=Jeffries|first2=Ian|title=A History of Eastern Europe: Crisis and Change|location=New York and London|publisher=Routledge|year=1998|isbn=0-415-16111-8|ref=harv}}
* {{cite book|last=Birkenmeier|first=John W.|title=The Development of the Komnenian Army: 1081–1180|location=Leiden|publisher=Brill|year=2002|isbn=90-04-11710-5|ref=harv}}
* {{cite book|last=Blume|first=Fred H.|editor-last=Kearley|authorlink=Fred H. Blume|editor-first=Timothy|title=Annotated Justinian Code|year=2008|url=http://www.uwyo.edu/lawlib/blume-justinian/index.html|location=Laramie|publisher=University of Wyoming|ref=harv}}
* {{cite book|last=Bowersock|first=G.M.|title=Julian the Apostate|publisher=Harvard University Press|year=1997|isbn= 978-0-674-48882-3|ref=harv}}
* {{cite book|last=Bray|first=R. S.|title=Armies of Pestilence: The Impact of Disease on History|publisher=James Clarke|year=2004|isbn=0-227-17240-X|ref=harv}}
* {{cite book|last=Browning|first=Robert|chapter=The Continuity of Hellenism in the Byzantine world: Appearance or Reality?|pages=111–128|editor1-last=Winnifrith|editor1-first=Tom|editor2-last=Murray|editor2-first=Penelope|title=Greece Old and New|year=1983|location=New York|publisher=Macmillan|isbn=0-333-27836-4|ref=harv}}
* {{cite book|last=Browning|first=Robert|title=The Byzantine Empire|location=Washington, DC|publisher=The Catholic University of America Press|year=1992|isbn=0-8132-0754-1|ref=harv}}
* {{cite book|last=Bryce|first=James|title=Studies in History and Jurisprudence, Vol. 1|publisher=H. Frowde|year=1901|isbn=1-4021-9046-8|ref=harv}}
* {{cite book|last=Brooke|first=Zachary Nugent|title=A History of Europe, from 911 to 1198|location=London|publisher=Methuen|year=1962|ref=harv}}
* {{cite book|last=Burns|first=Thomas S.|title=A History of Ostrogoths|location=Bloomington and Indianapolis|publisher=Indiana University Press|year=1991|isbn=0-253-20600-6|ref=harv}}
* {{cite book|last=Bury|first=John Bagnall|authorlink=J. B. Bury|title=History of the Later Roman Empire|location=London|publisher=Macmillan|year=1923|url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/BURLAT/home.html|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Bury|first1=John Bagnall|last2=Philotheus|title=The Imperial Administrative System of the Ninth Century: With a Revised Text of the Kletorologion of Philotheos|year=1911|location=London|publisher=Oxford University Press|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Bury|first1=John Bagnall|title=The Early History of the Slavonic Settlements in Dalmatia, Croatia, & Serbia|location=New York|publisher=Macmillan|year=1920|url=https://archive.org/stream/earlyhistoryofsl00consrich|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Cameron|first=Averil|authorlink=Averil Cameron|year=1979|title=Images of Authority: Elites and Icons in Late Sixth-century Byzantium|doi=10.1093/past/84.1.3|journal=Past and Present|volume=84|issue=1|page=3|ref=harv}}
* {{cite book|last=Cameron|first=Averil|title=The Byzantines|year=2006|location=Oxford|publisher=Blackwell|isbn=978-1-4051-9833-2|ref=harv}}
* {{cite book|last=Cameron|first=Averil|script-title=el:Οι Βυζαντινοί|location=Athens|publisher=Psychogios|year=2009|language=Greek|isbn=978-960-453-529-3|ref=harv}}
* {{cite book|last=Campbell|first=George L.|title=Compendium of the World's Languages: Abaza to Kurdish|year=2000|origyear=1991|location=New York and London|publisher=Routledge|isbn=0-415-20296-5|ref=harv}}
* {{cite book|last=Chapman|first=John H.|title=Studies on the Early Papacy|year=1971|publisher=Kennikat Press, University of Michigan|isbn=0-8046-1139-4|ref=harv}}
* {{cite book|last=Chrysos|first=Evangelos|title=Byzantine Diplomacy: Papers from the Twenty-Fourth Spring Symposium of Byzantine Studies, Cambridge, March 1990 (Society for the Promotion of Byzant)|year=1992|publisher=Variorum|isbn=0-86078-338-3|editor=Jonathan Shepard, Simon Franklin|chapter=Byzantine Diplomacy, CE 300–800: Means and End|ref=harv}}
* {{cite book|last=Clark|first=Victoria|title=Why Angels Fall: A Journey through Orthodox Europe from Byzantium to Kosovo|location=London|publisher=Macmillan|year=2000|isbn=0-312-23396-5|ref=harv}}
* {{cite book|last=Cohen|first=H. Floris|title=The Scientific Revolution: A Historiographical Inquiry|location=Chicago|publisher=University of Chicago Press|year=1994|isbn=0-226-11280-2|ref=harv}}
* {{cite book|last=Comrie|first=Bernard|chapter=Russian|pages=91–152|editor-last=Shopen|editor-first=Timothy|title=Languages and Their Status|location=Philadelphia|publisher=University of Pennsylvania Press|year=1987|isbn=0-8122-1249-5|ref=harv}}
*{{cite book|last1=Dalby|first1=Andrew|last2=Bourbou|first2=Chryssi|last3=Koder|first3=Johannes|last4=Leontsinē|first4=Maria|year=2013|title=Flavours and Delights: Tastes and Pleasures of Ancient and Byzantine Cuisine|location=Athens and Thessaloniki|publisher=Armos Publications|isbn=9789605277475|url=https://books.google.com/books?id=0bdvnQEACAAJ|ref=harv}}
* {{cite book|last=Davidson|first=Alan|title=The Oxford Companion to Food|year=2014|location=Oxford|publisher=Oxford University Press|url=https://books.google.com/books?id=RL6LAwAAQBAJ|ref=harv}}
* {{cite book|last=Davies|first=Norman|authorlink=Norman Davies|title=Europe: A History|year=1996|location=Oxford|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-820171-0|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Day|first=Gerald W.|title=Manuel and the Genoese: A Reappraisal of Byzantine Commercial Policy in the Late Twelfth Century|journal=The Journal of Economic History|volume=37 |issue=2|pages=289–301|doi=10.1017/S0022050700096947|year=1977|jstor=2118759|ref=harv}}
* {{cite book|last=Dennis|first=George T.|title=Three Byzantine Military Treatises|location=Washington, DC|publisher=Dumbarton Oaks|year=1985|ref=harv}}
* {{cite book|last=Diehl|first=Charles|chapter=Byzantine Art|editor1-last=Baynes|editor1-first=Norman Hepburn|editor2-last=Moss|editor2-first=Henry St. Lawrence Beaufort|title=Byzantium: An Introduction to East Roman Civilization|location=Oxford|publisher=Clarendon|year=1948|oclc=1058121|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Drake|first=H. A.|title=Constantine and Consensus|journal=Church History|volume=64|issue=1|year=1995|pages=1–15|jstor=3168653|ref=harv|doi=10.2307/3168653}}
* {{cite book|last1=Duiker|first1=William J.|last2=Spielvogel|first2=Jackson J.|title=The Essential World History|year=2010|location=Boston|publisher=Wadsworth|isbn=978-0-495-90227-0|ref=harv}}
* {{cite book|last=El-Cheikh|first=Nadia Maria|title=Byzantium Viewed by the Arabs|publisher=Harvard University Press|location=Cambridge, MA|year=2004|isbn=0-932885-30-6|ref=harv}}
* {{cite book|last=Esler|first=Philip Francis|title=The Early Christian World|year=2004|location=New York and London|publisher=Routledge|isbn=0-415-33312-1|ref=harv}}
* {{cite book|last=Evans|first=James Allan Stewart|title=The Emperor Justinian and the Byzantine Empire|location=Westport|publisher=Greenwood|year=2005|isbn=0-313-32582-0|ref=harv}}
* {{cite book|last=Evans|first=Helen C.|title=Byzantium, Faith and Power (1261–1557)|year=2004|location=New York, NY|publisher=Metropolitan Museum of Art/Yale University Press|isbn=1-58839-114-0|url=http://libmma.contentdm.oclc.org/cdm/compoundobject/collection/p15324coll10/id/58371/rec/3|ref=harv}}
* {{cite book|last=Faas|first=Patrick|title=Around the Roman Table: Food and Feasting in Ancient Rome|year=2005|origyear=1994|location=Chicago|publisher=University of Chicago Press|isbn=9780226233475|url=https://books.google.com/books?id=YXGlAr17oekC|ref=harv}}
* {{cite book|last=Fine|first=John V.A.|title=The early medieval Balkans|publisher=The University of Michigan Press|year=1983|isbn=0-472-08149-7|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Foss|first=Clive|year=1975|title=The Persians in Asia Minor and the end of antiquity|journal=The English Historical Review|volume=90|issue=357|pages=721–747|doi=10.1093/ehr/XC.CCCLVII.721|jstor=567292|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Fossier|first1=Robert|last2=Sondheimer|first2=Janet|title=The Cambridge Illustrated History of the Middle Ages|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=1997|isbn=0-521-26644-0|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Fouracre|first1=Paul|last2=Gerberding|first2=Richard A.|title=Late Merovingian France: History and Hagiography, 640–720|location=Manchester|publisher=Manchester University Press|year=1996|isbn=0-7190-4791-9|ref=harv}}
* {{cite book|last=Freeman|first=Charles|title=The Greek Achievement – The Foundation of the Western World|location=New York|publisher=Penguin|year=1999|isbn=0-670-88515-0|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Friell|first1=Gerard|last2=Williams|first2=Stephen|title=Theodosius: The Empire at Bay|publisher=Routledge|year=2005|isbn=978-1-135-78262-7|ref=harv}}
* {{cite book|last=Gabriel|first=Richard A.|year=2002|title=The Great Armies of Antiquity|location=Westport|publisher=Greenwood|isbn=0-275-97809-5|ref=harv}}
* {{cite book|last=Garland|first=Lynda|year=1999|title=Byzantine Empresses: Women and Power in Byzantium, CE 527–1204|location=New York and London|publisher=Routledge|isbn=0-415-14688-7|ref=harv}}
* {{cite book|last=Gibbon|first=Edward|authorlink=Edward Gibbon|title=The Decline and Fall of the Roman Empire (Volumes II, III, and IX)|editor=J. B. Bury (with an Introduction by W. E. H. Lecky)|location=New York|publisher=Fred de Fau|year=1906|ref=harv}}
* {{cite book|last=Grabar|first=André|title=L'iconoclasme Byzantin: le dossier archéologique|publisher=Flammarion|year=1984|isbn=2-08-081634-9|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Grant|first=Robert M.|jstor=1202069|title=Religion and Politics at the Council at Nicaea|journal=The Journal of Religion|volume=55|issue=1|year=1975|pages=1–12|ref=harv|doi=10.1086/486406}}
* {{cite book|last1=Greatrex|first1=Geoffrey B.|editor-last=Maas|editor-first=Michael|chapter=Byzantium and the East in the Sixth Century|title=The Cambridge Companion to the Age of Justinian|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=2005|pages=477–509|isbn=0-521-81746-3|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Greatrex|first1=Geoffrey|last2=Lieu|first2=Samuel N. C.|title=The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (Part II, 363–630 AD)|location=New York and London|publisher=Routledge|year=2002|isbn=0-415-14687-9|ref=harv}}
* {{cite book|last=Gregory|first=Timothy E.|title=A History of Byzantium|location=Malden|publisher=Wiley-Blackwell|year=2010|isbn=1-4051-8471-X|ref=harv}}
* {{cite book|last=Grierson|first=Philip|title=Byzantine Coinage|year=1999|location=Washington, DC|publisher=Dumbarton Oaks|url=http://www.doaks.org/byzcoins.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070927000204/http://www.doaks.org/byzcoins.pdf|archivedate=27 September 2007|deadurl=yes|isbn=0-88402-274-9|format=PDF|ref=harv}}
* {{cite book|last=Gross|first=Feliks|title=Citizenship and Ethnicity: The Growth and Development of a Democratic Multiethnic Institution|year=1999|location=Westport|publisher=Greenwood|isbn=0-313-30932-9|ref=harv}}
* {{cite book|last=Gutas|first=Dimitri|title=Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement|year=1998|isbn=0-415-06132-6|location=New York and London|publisher=Routledge|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Hacikyan|first1=Agop Jack|last2=Basmajian|first2=Gabriel|last3=Franchuk|first3=Edward S.|last4=Ouzounian|first4=Nourhan|title=The Heritage of Armenian Literature: From the Sixth to the Eighteenth Century|location=Detroit|publisher=Wayne State University Press|year=2002|isbn=0-8143-3023-1|ref=harv}}
* {{cite book|last=Haldon|first=John|title=Byzantium in the Seventh Century: The Transformation of a Culture|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=1990|isbn=978-0-521-31917-1|ref=harv}}
* {{cite book|last=Haldon|first=John|title=The Byzantine and Early Islamic Near East VI: Elites Old and New in the Byzantine and Early Islamic Near East|year=2004|publisher=Darwin|editor=John Haldon and Lawrence I. Conrad|chapter=The Fate of the Late Roman Senatorial Elite: Extinction or Transformation?|isbn=0-87850-144-4|ref=harv}}
* {{Web kaynağı | last = Halsall | first = Paul | title = East Asian History Sourcebook: Chinese Accounts of Rome, Byzantium and the Middle East, c. 91 B.C.E. – 1643 C.E. | url = http://www.fordham.edu/halsall/eastasia/romchin1.html | location = New York | publisher = Fordham University | year = 1998 | accessdate = 21 April 2012 | ref = harv | arşivurl = http://web.archive.org/web/20140910050947/http://www.fordham.edu:80/halsall/eastasia/romchin1.html | arşivtarihi = 10 Eylül 2014}}
* {{cite book|last=Harris|first=Jonathan|year=2014|title=Byzantium and the Crusades|publisher=Bloomsbury|edition=2nd|isbn=978-1-78093-767-0|ref=harv}}
* {{cite book|last=Harvey|first=Alan|title=Economic Expansion in the Byzantine Empire, 900–1200|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=2003|isbn=0-521-52190-4|ref=harv}}
* {{cite book|last=Haywood|first=John|title=Cassell's Atlas of World History|location=London|publisher=Cassell|year=2001|origyear=1997|isbn=0-304-35757-X|ref=harv}}
* {{cite book|last=Heather|first=Peter|title=The Fall of the Roman Empire|year=2005|location=London|publisher=Macmillan|isbn=978-0-330-49136-5|url=https://books.google.com/books?id=dYR4ngEACAAJ|ref=harv}}
* {{cite book|last=Hindley|first=Geoffrey|title=A Brief History of the Crusades|year=2004|location=London|publisher=Robinson|isbn=978-1-84119-766-1|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Hooper|first1=Nicholas|last2=Bennett|first2=Matthew|title=The Cambridge Illustrated Atlas of Warfare: The Middle Ages|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=1996|isbn=0-521-44049-1|ref=harv}}
* {{cite book|last=James|first=Liz|title=A Companion to Byzantium|location=Chichester|publisher=John Wiley|year=2010|isbn=1-4051-2654-X|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Jayyusi|first1=Salma Khadra|last2=Marín|first2=Manuela|year=1994|origyear=1992|title=The Legacy of Muslim Spain|edition=2nd|location=Leiden, New York and Köln|publisher=E.J. Brill|isbn=978-90-04-09599-1|url=https://books.google.com/books?id=cbfORLWv1HkC|ref=harv}}
* {{cite book|last=Jenkins|first=Romilly James Heald|authorlink=Romilly James Heald Jenkins|title=Byzantium: The Imperial Centuries, CE 610–1071|location=Toronto|publisher=University of Toronto Press|year=1987|isbn=0-8020-6667-4|ref=harv}}
* {{cite book|last=Jones|first=Arnold Hugh Martin|title=The Later Roman Empire, 284–602: A Social Economic and Administrative Survey|location=Baltimore|publisher=Johns Hopkins University Press|year=1986|isbn=0-8018-3353-1|ref=harv}}
* {{cite book|last=Kaegi|first=Walter Emil|title=Heraclius, Emperor of Byzantium|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=2003|isbn=0-521-81459-6|ref=harv}}
* {{cite book|last=Kaldellis|first=Anthony|title=Hellenism in Byzantium: The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition|year=2007|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-87688-5|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Karlin-Heyer|first=P.|year=1967|title=When Military Affairs Were in Leo's Hands|journal=Tradition|volume=23|pages=15–40|jstor=27830825|ref=harv}}
* {{cite book|last=Kartomi|first=Margaret J.|title=On Concepts and Classifications of Musical Instruments|year=1990|location=Chicago|publisher=University of Chicago Press|isbn=0-226-42548-7|url=https://books.google.com/books?id=gYSOnQEACAAJ|ref=harv}} 
* {{cite book|editor-last=Kazhdan|editor-first=Alexander Petrovich|editor-link=Alexander Kazhdan|title=[[Oxford Dictionary of Byzantium]]|location=New York and Oxford|publisher=Oxford University Press|year=1991|isbn=978-0-19-504652-6|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Kazhdan|first1=Alexander Petrovich|last2=Constable|first2=Giles|title=People and Power in Byzantium: An Introduction to Modern Byzantine Studies|location=Washington, DC|publisher=Dumbarton Oaks|year=1982|isbn=0-88402-103-3|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Kazhdan|first1=Aleksandr Petrovich|last2=Epstein|first2=Ann Wharton|title=Change in Byzantine Culture in the Eleventh and Twelfth Centuries|location=Berkeley and Los Angeles|publisher=University of California Press|year=1985|isbn=0-520-05129-7|ref=harv}}
* {{cite book|last=Kean|first=Roger Michael|title=Forgotten Power: Byzantium: Bulwark of Christianity|location=Shropshire|publisher=Thalamus|year=2006|isbn=1-902886-07-0|ref=harv}}
* {{cite journal|title=Reviews: ''The Astronomical Works of Gregory Chioniades, Volume I: The Zij al- Ala'i'' by Gregory Chioniades, [[David Pingree]]; ''An Eleventh-Century Manual of Arabo-Byzantine Astronomy'' by Alexander Jones|first=David A.|last=King|journal=[[Isis (journal)|Isis]]|volume=82|issue=1|date=March 1991|pages=116–118|doi=10.1086/355661|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Klein|first=Holgen A.|title=Eastern Objects and Western Desires: Relics and Reliquaries between Byzantium and the West|journal=Dumbarton Oaks Papers|volume=58|year=2004|pages=283–314|jstor=3591389|ref=harv|doi=10.2307/3591389}}
* {{cite book|last=Köprülü|first=Mehmet Fuad|others=Translated and edited by Gary Leiser|year=1992|title=The Origins of the Ottoman Empire|location=Albany|publisher=State University of New York Press|isbn=0-7914-0819-1|url=https://books.google.com/books?id=D-WaKed2iNgC|ref=harv}}
* {{cite book|last=Kountoura-Galake|first=Eleonora|title=Ο βυζαντινός κλήρος και η κοινωνία των "Σκοτεινών Αἰώνων ["The Byzantine Clergy and the Society of the 'Dark Ages'"]|year=1996|location=Athens|publisher=Ethniko Idryma Erevnon|isbn=978-960-7094-46-9|language=Greek|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Kuhoff|first=Wolfgang|year=2002|title=Die diokletianische Tetrarchie als Epoche einer historischen Wende in antiker und moderner Sicht|doi=10.1007/BF02898434|journal=International Journal of the Classical Tradition|volume=9|issue=2|pages=177–194|jstor=30224306|ref=harv}}
* {{cite book|last=Laiou|first=Angeliki E.|authorlink=Angeliki Laiou|title=The Economic History of Byzantium (Volume 2)|year=2002|location=Washington, DC|publisher=Dumbarton Oaks|editor=Angeliki E. Laiou|chapter=Exchange and Trade, Seventh-Twelfth Centuries|pages=697–708|url=http://www.doaks.org/resources/publications/doaks-online-publications/byzantine-studies/the-economic-history-of-byzantium/ehb36-trade|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Laiou|first1=Angeliki E.|last2=Morisson|first2=Cécile|title=The Byzantine Economy|year=2007|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-84978-0|ref=harv}}
* {{cite book|last=Laiou|first=Angeliki E.|title=The Economic History of Byzantium (Volume 1) |year=2002|location=Washington, DC|publisher=Dumbarton Oaks|editor=Angeliki E. Laiou|chapter=Writing the Economic History of Byzantium|pages=3–8|url=http://www.doaks.org/resources/publications/doaks-online-publications/byzantine-studies/the-economic-history-of-byzantium/EHB01-Writing%20the%20economic%20history%20of%20Byzantium.pdf|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Lapidge|first1=Michael|last2=Blair|first2=John|last3=Keynes|first3=Simon |title=The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England|location=Malden|publisher=Blackwell|year=1998|isbn=0-631-22492-0|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Lenski|first=Noel|year=1999|title=Assimilation and Revolt in the Territory of Isauria, From the 1st Century BC to the 6th Century AD |journal=Journal of the Economic and Social History of the Orient|issn=0022-4995|volume=42|pages=413–465|doi= 10.1163/1568520991201687|jstor=3632602|ref=harv}}
* {{cite book|last=Louth|first=Andrew|title=The New Cambridge Medieval History (Volume I)|editor=Paul Fouracre and Rosamond McKitterick|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=0-521-36291-1|chapter=The Byzantine Empire in the Seventh Century|ref=harv}}
* {{cite book|last=Lowry|first=Heath W.|year=2003|title=The Nature of the Early Ottoman State|location=Albany, NY|publisher=State University of New York Press|isbn=9780791487266|url=https://books.google.com/books?id=31j8T6XoigYC|ref=harv}}
* {{cite book|last=Madden|first=Thomas F.|authorlink=Thomas Madden|title=Crusades: The Illustrated History|location=Ann Arbor|publisher=University of Michigan Press|year=2005|isbn=0-472-03127-9|ref=harv}}
* {{cite book|last=Magdalino|first=Paul|title=The Economic History of Byzantium (Volume 2)|year=2002|location=Washington, DC|publisher=Dumbarton Oaks|editor=Angeliki E. Laiou|chapter=Medieval Constantinople: Built Environment and Urban Development|pages=529–537|url=http://www.doaks.org/resources/publications/doaks-online-publications/byzantine-studies/the-economic-history-of-byzantium/ehb20-cp|ref=harv}}
* {{cite book|last=Magdalino|first=Paul|title=The Empire of Manuel I Komnenos, 1143–1180|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=2002|isbn=0-521-52653-1|ref=harv}}
* {{cite book|last=Mango|first=Cyril A.|authorlink=Cyril Mango|title=Η Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης |trans-title=Byzantium: The Empire of the New Rome |location=Athens|publisher=Educational Institution of the National Bank of Greece|year=2007|language=Greek |translator=Dimitris Tsoungarakis|ref=harv}}
* {{cite book|last=Mango|first=Cyril A.|authorlink=Cyril Mango|title=The Oxford History of Byzantium|location=Oxford|publisher=Oxford University Press|year=2002|isbn=0-19-814098-3|ref=harv}}
* {{cite book|last=Matschke|first=Klaus-Peter|title=The Economic History of Byzantium (Volume 2)|year=2002|location=Washington, DC|publisher=Dumbarton Oaks|editor=Angeliki E. Laiou|chapter=Commerce, Trade, Markets, and Money: Thirteenth-Fifteenth Centuries|pages=771–806|url=http://www.doaks.org/resources/publications/doaks-online-publications/byzantine-studies/the-economic-history-of-byzantium/ehb37-trade-late|ref=harv}}
* {{cite book|last=McDonnell|first=Myles Anthony|title=Roman Manliness: Virtus and the Roman Republic|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=2006|isbn=978-0-521-82788-1|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Meier|first=William N.|year=2003|title=Die Inszenierung einer Katastrophe: Justinian und der Nika-Aufstand|issue=142|pages=273–300|journal=Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik|jstor=20191600|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Merryman|first1=John Henry|last2=Perez-Perdomo|first2=Rogelio|title=The Civil Law Tradition: An Introduction to the Legal Systems of Europe and Latin America|year=2007|publisher=Stanford University Press|isbn=978-0-8047-5569-6|ref=harv}}
* {{cite book|last=Meyendorff|first=John|authorlink=John Meyendorff|title=The Byzantine Legacy in the Orthodox Church|year=1982|location=Yonkers|publisher=St Vladimir's Seminary Press|isbn=0-913836-90-7|ref=harv}}
* {{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=A Greek Roman Empire: Power and Belief under Theodosius II (408–450)|location=Berkeley and Los Angeles|publisher=University of California Press|year=2006|isbn=0-520-24703-5|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Miller|first=William|title=Monemvasia|journal=The Journal of Hellenic Studies|volume=27|year=1907|url=https://archive.org/stream/journalofhelleni27sociuoft|ref=harv}}
* {{cite book|last=Moravcsik|first=Gyula|title=Byzantium and the Magyars|year=1970|location=Amsterdam|publisher=Hakkert|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Neumann|first=Iver B.|year=2006|title=Sublime Diplomacy: Byzantine, Early Modern, Contemporary|journal=Millennium: Journal of International Studies |volume=34|issue=3|pages=865–888|issn=1569-2981|ref=harv|doi=10.1177/03058298060340030201}}
* {{cite book|last=Neville|first=Leonora Alice|title=Authority in Byzantine Provincial Society, 950–1100|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=2004|isbn=0-521-83865-7|ref=harv}}
* {{cite book|last=Nicol|first=Donald MacGillivray|title=The Last Centuries of Byzantium, 1261–1453|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=1993|isbn=0-521-43991-4|ref=harv}}
* {{cite book|last=Norwich|first=John Julius|title=A Short History of Byzantium|location=Ringwood, Vic.|publisher=Penguin|year=1998|isbn=978-0-14-025960-5|ref=harv}}
* {{cite book|last=Norwich|first=John Julius|year=1982|title=A History of Venice|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf Incorporated|isbn=0-394-52410-1|url=https://books.google.com/books?id=Cd-AAAAAIAAJ|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Nystazopoulou-Pelekidou|first=Maria|year=1970|title=Συμβολή εις την χρονολόγησιν των Αβαρικών και Σλαβικών επιδρομών επί Μαυρικίου (582–602) (μετ' επιμέτρου περί των Περσικών πολέμων) [=Contribution to the chronology of Avar and Slav raids during the reign of Maurice (582–602), with an excursus about the Persian Wars"]|language=Greek|url=http://www.byzsym.org/index.php/bz/article/view/649/567|journal=Byzantina Symmeikta|issn=1105-1639 |volume=2 |pages=145–206|accessdate=10 March 2012|ref=harv}}
* {{cite book|last=Obolensky|first=Dimitri|authorlink=Dimitri Obolensky|title=Byzantium and the Slavs|year=1994|location=Yonkers|publisher=St Vladimir's Seminary Press|isbn=0-88141-008-X|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Oikonomides|first=Nikos|year=1999|title=L᾽"Unilinguisme" Officiel de Constantinople Byzantine|url=http://www.byzsym.org/index.php/bz/article/view/857/753|journal=Byzantina Symmeikta|issn=1105-1639|volume=13|pages=9–22|accessdate=11 March 2012|ref=harv}}
* {{cite book|last=Ostrogorsky|first=George|authorlink=George Alexandrovič Ostrogorsky|title=History of the Byzantine State|location=New Brunswick|publisher=Rutgers University Press|year=1969|isbn=0-8135-1198-4|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Ostrogorsky|first=George|title=The Byzantine Empire in the World of the Seventh Century|journal=Dumbarton Oaks Papers|volume=13|pages=1–21|year=1959|jstor=1291126|ref=harv|doi=10.2307/1291127}}
* {{cite book|last1=Paparrigopoulos|first1=Constantine|author1-link=Constantine Paparrigopoulos|last2=Karolidis|first2=Pavlos|author2-link=Pavlos Karolidis|title=Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ["History of the Greek Nation"], vol. 4|publisher=Eleftheroudakis|language=Greek|year=1925|ref=harv}}
* {{cite book|last=Parry|first=Kenneth|title=Depicting the Word: Byzantine Iconophile Thought of the Eighth and Ninth Centuries|location=Leiden and New York|publisher=Brill |year=1996|isbn=90-04-10502-6|ref=harv}}
* {{cite book|last=Patterson|first=Gordon M.|title=The Essentials of Medieval History: 500 to 1450 AD, the Middle Ages|location=Piscataway|publisher=Research and Education Association|year=1995|origyear=1990|isbn=978-0-87891-705-1|ref=harv}}
* {{cite book|last=Perrottet|first=Tony|title=The Naked Olympics: The True Story of the Ancient Games|publisher=Random House|year=2004|isbn=978-1-58836-382-4|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Postan|first1=Michael Moïssey|last2=Miller|first2=Edward|last3=Postan|first3= Cynthia|title=The Cambridge Economic History of Europe (Volume 2)|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=1987|isbn=0-521-08709-0|ref=harv}}
* {{cite book|last=Pounds|first=Norman John Greville|title=An Historical Geography of Europe, 1500–1840|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=1979|isbn=0-521-22379-2|ref=harv}}
* {{cite book|last=Read|first=Piers Paul|authorlink=Piers Paul Read|title=The Templars: The Dramatic History of the Knights Templar, The Most Powerful Military Order of the Crusades|location=New York|publisher=St. Martin's Press|year=2000|origyear=1999|isbn=0-312-26658-8|ref=harv}}
* {{cite book|last=Reinert|first=Stephen W.|editor=Cyril Mango|chapter=Fragmentation (1204–1453)|title=The Oxford History of Byzantium|location=Oxford|publisher=Oxford University Press|year=2002|pages=248–283|isbn=0-19-814098-3|ref=harv}}
* {{cite book|last=Rice|first=David Talbot|authorlink=David Talbot Rice|title=Byzantine Art (3rd Edition)|year=1968|location=Harmondsworth|publisher=Penguin Books Limited|ref=harv}}
* {{cite book|last=Robins|first=Robert Henry|title=The Byzantine Grammarians: Their Place in History|year=1993|location=Berlin and New York|publisher=Mouton de Gruyter|isbn=3-11-013574-4|ref=harv}}
* {{cite book|last=Rosser|first=John H.|title=Historical Dictionary of Byzantium|chapter=Introduction|location=Lanham, MA|publisher=Scarecrow|year=2011|isbn=0-8108-7567-5|ref=harv}}
* {{cite book|last=Runciman|first=Steven|title=The Fall of Constantinople, 1453|year=1990|isbn=0-521-39832-0|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|ref=harv}}
* {{cite book|last=Runciman|first=Steven|year=2004|title=The Byzantine Theocracy|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521545914|url=https://books.google.com/books?id=YQYe7VGlym8C|ref=harv}}
* {{cite book|last=Salaman|first=Rena|chapter=The Case of the Missing Fish, or ''Dolmathon'' Prolegomena|pages=184–187|editor-last=Jaine|editor-first=Tom|year=1986|title=Oxford Symposium on Food & Cookery 1984 & 1985: Cookery: Science, Lore & Books: Proceedings (Introduction by Alan Davidson)|location=London|publisher=Prospect Books Limited|isbn=9780907325161|url=https://books.google.com/books?id=jYa3J6xrjt4C|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Sarantis|first=Alexander|year=2009|title=War and Diplomacy in Pannonia and the Northwest Balkans during the Reign of Justinian: The Gepid Threat and Imperial Responses|journal=Dumbarton Oaks Papers|volume=63|pages=15–40|jstor=41219761|ref=harv}}
* {{cite book|last=Sedlar|first=Jean W.|title=East Central Europe in the Middle Ages, 1000–1500|volume=III|location=Seattle|publisher=University of Washington Press|year=1994|isbn=0-295-97290-4|ref=harv}}
* {{cite book|last=Seton-Watson|first=Hugh|title=The Russian Empire, 1801–1917|location=Oxford|publisher=Oxford University Press|year=1967|isbn=0-19-822152-5|ref=harv}}
* {{cite book|last=Šišić|first=Ferdo|authorlink=Ferdo Šišić|title=Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara: sa 280 slika i 3 karte u bojama|location=Zagreb|publisher=Nakladni zavod Matice hrvatske|year=1990|isbn=86-401-0080-2|ref=harv}}
* {{cite book|last=Sotinel|first=Claire|chapter=Emperors and Popes in the Sixth Century: The Western View|editor-last=Maas|editor-first=Michael|title=The Cambridge Companion to the Age of Justinian|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=2005|pages=267–290|isbn=0-521-81746-3|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Speck|first=Paul|journal=Poikila Byzantina|volume=4|year=1984|title=Ikonoklasmus und die Anfänge der Makedonischen Renaissance|pages=175–210|ref=harv}}
* {{cite book|last=Stephenson|first=Paul|title=Byzantium's Balkan Frontier: A Political Study of the Northern Balkans, 900–1204|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=2000|isbn=0-521-77017-3|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Tarasov|first1=Oleg|last2=Milner-Gulland|first2=R. R.|title=Icon and Devotion: Sacred Spaces in Imperial Russia|location=London|publisher=Reaktion|year=2004|isbn=1-86189-118-0|ref=harv}}
* {{cite book|last1=Tatakes|first1=Vasileios N.|last2=Moutafakis|first2=Nicholas J.|title=[[Byzantine Philosophy]]|year=2003|location=Indianapolis|publisher=Hackett|isbn=0-87220-563-0|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Teall|first=John L.|year=1967|title=The Age of Constantine Change and Continuity in Administration and Economy|journal=Dumbarton Oaks Papers|volume=21|pages=11–36|jstor=1291256|ref=harv}}
* {{cite book|last=Timberlake|first=Alan|title=A Reference Grammar of Russian|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=2004|isbn=978-0-521-77292-1|ref=harv}}
* {{cite book|last=Treadgold|first=Warren|title=Byzantium and Its Army, 284–1081|location=Stanford|publisher=Stanford University Press|year=1995|isbn=0-8047-2420-2|ref=harv}}
* {{cite book|last=Treadgold|first=Warren|title=A History of the Byzantine State and Society|location=Stanford|publisher=Stanford University Press|year=1997|isbn=0-8047-2630-2|ref=harv}}
* {{cite book|last=Troianos|first=Spyros|last2=Velissaropoulou-Karakosta|first2=Julia|title=Ιστορία δικαίου από την αρχαία στην νεώτερη Ελλάδα ["History of law from ancient to modern Greece"]|location=Athens|publisher=Sakkoulas|year=1997|isbn=960-232-594-1|ref=harv}}
* {{cite book|last=Vasiliev|first=Alexander Alexandrovich|authorlink=Alexander Vasiliev (historian)|title=History of the Byzantine Empire|year=1928–1935|location=Madison|publisher=The University of Wisconsin Press|url=http://www.intratext.com/X/ENG0832.HTM|isbn=0-299-80925-0|ref=harv}}
* {{cite book|last=Versteegh|first=Cornelis H. M.|title=Greek Elements in Arabic Linguistic Thinking|year=1977|isbn=90-04-04855-3|location=Leiden|publisher=Brill|ref=harv}}
* {{cite book|last=Vryonis|first=Speros|title=The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century|year=1971|location=Berkeley, CA|publisher=University of California Press|isbn=978-0-52-001597-5|url=https://books.google.com/books?id=wBpIAAAAMAAJ|ref=harv}}
* {{cite book|last=Watson|first=Bruce|title=Sieges: A Comparative Study|year=1993|location=Westport|publisher=Praeger|isbn=0-275-94034-9|ref=harv}}
* {{cite book|last=Weitzmann|first=Kurt|authorlink=Kurt Weitzmann|title=The Icon|year=1982|location=London|publisher=Evans Brothers|isbn=0-237-45645-1|ref=harv}}
* {{cite book|last=Wells|first=Herbert George|authorlink=H. G. Wells|title=A Short History of the World|location=New York|publisher=Macmillan|year=1922|isbn=0-06-492674-5|ref=harv}}
* {{cite book|last=Whittow|first=Mark|title=The Making of Byzantium, 600–1025|location=Berkeley and Los Angeles, CA|publisher=University of California Press|year=1996|isbn=0-520-20496-4|ref=harv}}
* {{cite book|last=Wickham|first=Chris|authorlink=Christopher Wickham|title=The Inheritance of Rome: A History of Europe from 400 to 1000|location=New York|publisher=Viking|year=2009|isbn=0-670-02098-2|ref=harv}}
* {{cite journal|last=Wolff|first=Robert Lee|year=1948|title=Romania: The Latin Empire of Constantinople|journal=Speculum|volume=23|issue=1|pages=1–34|jstor=2853672|ref=harv|doi=10.2307/2853672}}
* {{cite book|last=Wroth|first=Warwick|title=Catalogue of the Imperial Byzantine Coins in the British Museum|year=1908|publisher=British Museum Dept. of Coins and Medals|isbn=1-4021-8954-0|ref=harv}}
{{Refend}}

== Ek kaynaklar ==
{{refbegin|30em}}
* {{cite book|last1=Ahrweiler|first1=Hélène|last2=Aymard|first2=Maurice|title=Les Européens|year=2000|location=Paris|publisher=Hermann|isbn=2-7056-6409-2}}
* {{cite book|last=Angelov|first=Dimiter|title=Imperial Ideology and Political Thought in Byzantium (1204–1330)|year=2007|location=Cambridge, United Kingdom|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-85703-1}}
* Baboula, Evanthia, Byzantium, in ''Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God'' (2 vols.), Edited by C. Fitzpatrick and A. Walker, Santa Barbara, ABC-CLIO, 2014. ISBN 1-61069-177-6
* {{cite book |author1=Evans, Helen C.  |author2=Wixom, William D  |lastauthoramp=yes | url=http://libmma.contentdm.oclc.org/cdm/ref/collection/p15324coll10/id/188784|title=The glory of Byzantium: art and culture of the Middle Byzantine era, A.D. 843-1261 | location=New York | publisher=The Metropolitan Museum of Art | year=1997 | isbn=978-0-8109-6507-2}}
* {{cite book|last=Cameron|first=Averil|title=Byzantine Matters|year=2014|location=Princeton NJ|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-5009-9}}
* {{cite book|last=Haldon|first=John|title=The Byzantine Wars: Battles and Campaigns of the Byzantine Era|year=2001|location=Stroud, Gloucestershire|publisher=Tempus Publishing|isbn=0-7524-1795-9}}
* {{cite book|last=Haldon|first=John|title=Byzantium: A History|location=Stroud, Gloucestershire|publisher=Tempus Publishing|year=2002|isbn=1-4051-3240-X}}
* {{cite book|last=Harris|first=Jonathan|title=The Lost World of Byzantium|location=New Haven CT and London|publisher=Yale University Press|year=2015|isbn=978-0-300-17857-9}}
* {{cite book|last=Hussey|first=J. M.|title=The Cambridge Medieval History. Vol.&nbsp;IV: The Byzantine Empire|year=1966|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press}}
* {{cite book|last=Runciman|first=Steven|authorlink=Steven Runciman|title=Byzantine Civilisation|year=1966|location=London|publisher=[[Edward Arnold (publisher)]] Limited|isbn=1-56619-574-8}}
* {{cite book|last=Runciman|first=Steven|title=The Emperor Romanus Lecapenus and his Reign|origyear=1929|year=1990|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-06164-4}}
* {{cite book|last=Stathakopoulos|first=Dionysios|title=A Short History of the Byzantine Empire|year=2014|location=London|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-78076-194-7}}
* {{cite book|last=Toynbee|first=Arnold Joseph|title=Constantine Porphyrogenitus and His World|location=Oxford|publisher=Oxford University Press|year=1972|isbn=0-19-215253-X}}
{{Library resources box|onlinebooks=yes}}
{{refend|2}}

== Dış bağlantılar ==
{{Commons}}
{{wiktionary|Byzantine}}

* {{In Our Time|Byzantine Empire|p00547j9|Byzantine_Empire}}; {{En icon}}
* [http://www.roman-emperors.org/ De Imperatoribus Romanis]. Birçok Bizans imparatorunun akademik biyografisi; {{En icon}}
* [http://www.anders.com/lectures/lars_brownworth/12_byzantine_rulers/ 12 Byzantine Rulers] &ndash; Lars Brownworth, [[The Stony Brook School]]; İngilizce sesli eğitim. [http://www.nytimes.com/2007/01/31/education/31education.html NYTimes yorumu]; {{En icon}}
* [http://www.cit.gu.edu.au/~s285238/Roman/RomanEmpire.html 18 centuries of Roman Empire by Howard Wiseman] (Roma ve Bizans'ın tarih boyunca haritaları); {{En icon}}
* [http://www.byzantinemuseum.gr/en/ Byzantine & Christian Museum]; {{En icon}}

=== Bizans çalışmaları, kaynaklar ve bibliyografi ===
* Fox, Clinton R. [http://www.romanity.org/htm/fox.01.en.what_if_anything_is_a_byzantine.01.htm What, If Anything, Is a Byzantine? (Roma İmparatorları çevrimiçi ansiklopedisi)]; {{En icon}}
* [https://web.archive.org/web/20080410123427/http://www.doaks.org/Byzantine.html Byzantine studies homepage] &ndash; [[Dumbarton Oaks]]. Birçok elektronik kaynağa bağlantı barındırır; {{En icon}}
* [http://www.fordham.edu/halsall/byzantium/ Byzantium: Byzantine studies on the Internet]. Çevrimiçi kaynaklara bağlantılar barındırır; {{En icon}}
* [http://homepage.mac.com/paulstephenson/trans.html Translations from Byzantine Sources: The Imperial Centuries, c. 700–1204]. Çevrimiçi kaynak kitabı; {{En icon}}
* [http://www.deremilitari.org/ De Re Militari]. Orta Çağ tarihi kaynakları, Bizans savaşları ile ilgili belgelere yer verir; {{En icon}}
* [http://www.fordham.edu/halsall/sbook1c.html Medieval Sourcebook: Byzantium]. Bizans tarihine yönelik birincil kaynaklar; {{En icon}}
* [http://www.univie.ac.at/byzantine/ Bibliography on Byzantine Material Culture and Daily Life]. [[Viyana Üniversitesi]]; {{En icon}}
* [http://www.ellopos.net/elpenor/greek-texts/greek-resources-constantinople.asp Constantinople Home Page]. Bizans'a yönelik metinler, resimler ve videolar; {{En icon}}
* [http://graal.org.ua/en/theodoro-principality Byzantium in Crimea: Political History, Art and Culture]; {{En icon}}
* [http://www.oeaw.ac.at/byzanz/ Institute for Byzantine Studies of the Austrian Academy of Sciences]; {{En icon}}

{{Authority control}}
{{Bizans İmparatorluğu başlıkları}}
{{Roma İmparatorları}}
{{Antik Roma}}
{{Anadolu tarihi}}
{{Antik Suriye ve Mezopotamya}}

[[Kategori:Bizans İmparatorluğu| ]]
[[Kategori:Avrupa'daki eski imparatorluklar]]
[[Kategori:Asya'daki eski imparatorluklar]]
[[Kategori:Afrika'daki eski imparatorluklar]]
[[Kategori:Orta Çağ]]
[[Kategori:Orta Çağ'da Asya]]
[[Kategori:Akdeniz tarihi]]
[[Kategori:Avrupa tarihi]]
[[Kategori:Orta Çağ'da Yunanistan]]
[[Kategori:Batı Asya tarihi]]
[[Kategori:Levant tarihi]]
[[Kategori:Avrupa tarihindeki devletler]]
[[Kategori:Asya tarihindeki devletler]]
[[Kategori:Afrika tarihindeki devletler]]
[[Kategori:Batı Asya tarihindeki devletler]]
[[Kategori:Doğu Avrupa]]
[[Kategori:Güney Avrupa]]