Büyük Selçuklu İmparatorluğu sayfasının kaynağını görüntüle

{{düzenle|Ocak 2017}}
{{Diğer anlamı2|Selçuklu}}
{{Eski ülke bilgi kutusu
|tam_adı                   = Büyük Selçuklu Devleti
|kendi_dilindeki_adı       = {{lang-fa|آلِ سلجوق}}<br />Al-i Selçuklu<ref>{{cite book | last = Rāvandī | first = Muḥammad | title = Rāḥat al-ṣudūr va āyat al-surūr dar tārīkh-i āl-i saljūq | publisher = Intishārāt-i Asāṭīr | location = Tihrān | year = 1385 | isbn = 9643313662 }}</ref>
|yaygın_adı                = Selçuklular
|statü                     = [[İmparatorluk]]
| bölge                 = Orta Doğu
|yönetim_biçimi            = Monarşi
|kuruluş_yılı              = 1037
|yıkılış_yılı              = 1194
|olay1                     = [[Tuğrul Bey]]'in devlet sistemini oluşturması
|olay_tarihi1              = 1037
|olay2                     = [[Dandanakan Muharebesi]]
|olay_tarihi2              = 1040
|olay3                    = [[Malazgirt Meydan Muharebesi]]
|olay_tarihi3              = 1071
|olay4                     = [[I. Haçlı Seferi]]
|olay_tarihi4              = 1095-99
|olay5                     = [[Katvan Muharebesi]]
|olay_tarihi5              = 1141
|olay6                     = [[Harezmşahlar Devleti|Harezmşahlar]]'ın denetimine girişi
|olay_tarihi6              = 1194

|öncel1                    = Oğuz Yabguluğu
|bayrak_öncel1             = AD 750OguzYabgu.png
|öncel2                    =Bizans İmparatorluğu 
|bayrak_öncel2             =JustinianusI.jpg 
|öncel3                    =Gazne Devleti 
|bayrak_öncel3             =Gazne-devleti-bayragi.jpg 
|öncel4                    =Büveyhîler 
|bayrak_öncel4             =Carte Iran 1000.png 
|öncel5                    =Kakuyiler 
|bayrak_öncel5             =KakuyidMapHistoryofIran.png 
|ardıl1                    = Anadolu Selçukluları
|bayrak_ardıl1             = Flag_of_Sultanate_of_Rum.svg
|ardıl2                    = Irak Selçukluları
|bayrak_ardıl2             = Flag of None.svg
|ardıl3                    = Kirman Selçukluları
|bayrak_ardıl3             = Flag of None.svg
|ardıl4                    = Harezmşahlar
|bayrak_ardıl4             = BlackFlag.svg
|ardıl5                    = Salgurlular
|bayrak_ardıl5             = Flag of None.svg
|ardıl6                    = Kumaclar
|bayrak_ardıl6             = Flag of None.svg
|ardıl7                    = İldenizliler
|bayrak_ardıl7             = Flag of None.svg
|ardıl8                    = Zengiler
|bayrak_ardıl8             = Black flag.svg
|ardıl9                    = Danişmendliler
|bayrak_ardıl9             = Flag of None.svg
|ardıl10                   = Erbil Beyliği
|bayrak_ardıl10            = Atabek of Azerbaijan.png
|ardıl11                   = Çaka Beyliği
|bayrak_ardıl11            = 
|ardıl12                   = Dilmaçoğulları Beyliği
|bayrak_ardıl12            = Danishmend 1097, locator map.svg
|ardıl13                   = Saltuklular
|bayrak_ardıl13            = Flag of None.svg
|ardıl14                   = Artuklular
|bayrak_ardıl14            = Flag of None.svg
|ardıl15                   = Mengücekliler
|bayrak_ardıl15            = Flag of None.svg

|harita                    = Seljuk Empire locator map.svg
|harita_altyazısı          = 1092'de [[Melikşah]] dönemi sırasında [[Büyük Selçuklu Devleti]] en geniş sınırları.

|başkent                   = [[Nişabur]]<br />{{small|(1037–1043)}}<br /> [[Rey, İran|Rey]]<br />{{small|(1043–1051)}}<br />[[İsfahan]]<br />{{small|(1051–1118)}}<br /> [[Hamedan (şehir)|Hamedan]], {{small|Batı başkenti}} {{small|(1118–1194)}}<br /> [[Merv]], {{small|Doğu başkenti}} {{small|(1118–1153)}}

|yaygın_diller             = *[[Farsça]] <small>(resmi & hukuki dil; [[lingua franca]])<ref name="ReferenceA">Savory, R. M. and Roger Savory, ''Introduction to Islamic civilisation'', (Cambridge University Press, 1976 ), 82.</ref><ref>Black, Edwin, ''Banking on Baghdad: inside Iraq's 7,000-year history of war, profit and conflict'', (John Wiley and sons, 2004), 38.</ref><ref name="Bosworth">C.E. Bosworth, "Turkish Expansion towards the west" in ''UNESCO History of Humanity'', Volume IV, titled "From the Seventh to the Sixteenth Century", UNESCO Publishing / Routledge, p. 391: "While the Arabic language retained its primacy in such spheres as law, theology and science, the culture of the Seljuk court and secular literature within the sultanate became largely Persianized; this is seen in the early adoption of Persian epic names by the Seljuk rulers (Qubād, Kay Khusraw and so on) and in the use of Persian as a literary language (Turkish must have been essentially a vehicle for everyday speech at this time)."</ref></small>
*[[Ana Oğuz Türkçesi|Türkçe]]<ref name="Bosworth" /><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.insanbilimleri.com/ojs/index.php/uib/article/view/12/22 | başlık = Türk Halk ve Klasik Müziklerinin Oluşum ve İlişkilerine Tarihten Bakmak | erişimtarihi = 22 Mart 2010 | çalışma = İnsan Bilimleri Dergisi | tarih = 14 Nisan 2006 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20120112165641/http://www.insanbilimleri.com/ojs/index.php/uib/article/view/12/22 | arşivtarihi = 12 Ocak 2012}}</ref><ref>''Concise encyclopedia of languages of the world'', Ed. Keith Brown, Sarah Ogilvie, (Elsevier Ltd., 2009), 1110; "Oghuz Turkic is first represented by Old Anatolian Turkish which was a subordinate written medium until the end of the Seljuk rule."</ref> <small>(hanedan ve ordu dili)</small>
*[[Arapça]] <small>(öğretim dili<ref name="ReferenceA"/><ref name="Bosworth" />)</small>

|din                       = [[Sünni İslam]] ([[Hanefilik|Hanefi]])

|yönetici_unvanı           = [[Selçuklu hanedanı|Sultan]]

|yönetici1                 = [[Tuğrul Bey|I. Tuğrul]] (ilk)
|yönetici2                 = [[III. Tuğrul]] (son)<ref>''A New General Biographical Dictionary'', Vol.2, Ed. Hugh James Rose, (London, 1853), 214.</ref><ref>Grousset, Rene, ''The Empire of the Steppes'', (New Brunswick: Rutgers University Press, 1988), 167.</ref>
|yönetici_yılları1         = 1037–1063
|yönetici_yılları2         = 1174–1194

|istatistik_yılı1          = 1080<ref>{{cite journal |last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006 |volume=12|issue=2 |page=223 |url =http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|accessdate=13 Eylül 2016 |issn= 1076-156X}}</ref><ref>{{cite journal|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|page=496|doi=10.1111/0020-8833.00053|author=Rein Taagepera|authorlink=Rein Taagepera|url=http://www.jstor.org/stable/2600793|accessdate=13 Eylül 2016}}</ref> 
|yüzölçümü1                = 3900000
}}{{Türk tarihi}}{{İran tarihi}}
'''Büyük Selçuklu İmparatorluğu''' ({{dil-fa|امپراطوری سلجوقیان}}), [[Oğuz türkleri|Oğuz Türklerinin]] kurduğu [[Türk]], [[İslam]] ve [[Farslar|Fars]]<ref>* "Aḥmad of Niǧde's ''al-Walad al-Shafīq'' and the Seljuk Past", A. C. S. Peacock, ''Anatolian Studies'', Vol. 54, (2004), 97; "With the growth of Seljuk power in Rum, a more highly developed Muslim cultural life, based on the ''Persianate culture'' of the Great Seljuk court, was able to take root in Anatolia."
* Meisami, Julie Scott, ''Persian Historiography to the End of the Twelfth Century'', (Edinburgh University Press, 1999), 143; "Nizam al-Mulk also attempted to organise the Saljuq administration according to the Persianate Ghaznavid model..."
* ''[[Encyclopaedia Iranica]]'', "[http://www.iranicaonline.org/articles/sahrbanu Šahrbānu]", Online Edition: "... here one might bear in mind that non-Persian dynasties such as the Ghaznavids, Saljuqs and Ilkhanids were rapidly to adopt the Persian language and have their origins traced back to the ancient kings of Persia rather than to Turkmen heroes or Muslim saints ..."
* [[Josef W. Meri]], ''Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia'', Routledge, 2005, p. 399
* [[Michael Mandelbaum]], ''Central Asia and the World'', [[Council on Foreign Relations]] (May 1994), p. 79
* Jonathan Dewald, ''Europe 1450 to 1789: Encyclopedia of the Early Modern World'', Charles Scribner's Sons, 2004, p. 24: "Turcoman armies coming from the East had driven the Byzantines out of much of Asia Minor and established the Persianized sultanate of the Seljuks."
* [[Grousset, Rene]], ''The Empire of the Steppes'', (Rutgers University Press, 1991), 161, 164; "renewed the Seljuk attempt to found a great Turko-Persian empire in eastern Iran." "It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia, did not Turkify Persia-no doubt because they did not wish to do so. On the contrary, it was they who voluntarily became Persians and who, in the manner of the great old Sassanid kings, strove to protect the Iranian populations from the plundering of Ghuzz bands and save Iranian culture from the Turkoman menace."
* Possessors and possessed: museums, archaeology, and the visualization of history in the late Ottoman Empire; By Wendy M. K. Shaw; Published by University of California Press, 2003, ISBN 0520233352, ISBN 9780520233355; p. 5.</ref> medeniyetlerini bünyesinde barındıran müslüman imparatorluk.

İslamî dönem [[Türk]] tarihinde, ilk kez, sınırları, aşağı-yukarı [[Çin]] sınırlarından [[Adalar]] ve [[Marmara Denizi]]ne, [[Kafkasya]]’dan [[Mısır]] sınırlarına değin uzanan ve dolayısıyla [[Türkistan]], [[Harezm]], [[Afganistan]], [[Iran]], [[Azerbaycan]], [[Irak]], [[Arap Yarımadası]], [[Suriye]] ve [[Anadolu]] ülkeleri topraklarını içine alan evrensel büyük bir Türk imparatorluğunu kuran Selçuklular olmuştur. Genellikle öteki Türk devletlerinde olduğu gibi ([[Göktürkler]]de: [[Bumin Kağan]]-[[İstemi Yabgu|Istemi Yabgu]], [[Bilge Kağan]] - [[Kül Tigin|Kültigin]], [[Osmanlı]]larda: Orhan Cazi - [[Alâeddin Paşa]] kardeşler vs.) Selçuklu Mikâil’in oğulları [[Tuğrul bey]] ve [[Çağrı Bey]] kardeşler tarafından kurulan Büyük Selçuklu Devleti, ilk sultan Tuğrul Bey döneminde [[Merv]]’de toplanan Kurultay’da tespit edilen fetih planları uyarınca, büyük çapta gerçekleştirilen fetihler sonucunda sınırlarını, doğu, batı, güney ve kuzey yönlerinde süratle genişletmiş ve [[İslâm]] dünyasının biricik hâkimi durumuna gelmek suretiyle bir imparatorluğa dönüşmüştür; nitekim devrin [[Abbasî]] halifesi Kaaim Bi emrillah, sultan Tuğrul’u Doğu’nun ve Batı’nın (yani dünyanın) hükümdarı olarak ilân etmiştir. Sultan Tuğrul döneminde sağlam temeller üzerine oturtulmuş olan imparatorluk, ikinci hükümdar Büyük Sultan [[Alp Arslan]] döneminde yükseliş devrini yaşamış, batı yönünde büyük fetihler gerçekleştirilmiş, özellikle 26 Ağustos 1071’de Malazgirt’te [[Bizans İmparatorluğu]]na indirilen büyük tarihî darbe sonucunda, [[Anadolu]]’nun kapıları Türk milletine ardına kadar açılmış, dolayısıyla bu ülkenin bir [[Türk]] yurdu haline gelmesi yolunda en büyük adım atılmıştır.

[[Sultan]] [[Alp Arslan]]’ın oğlu ve Selçuklular tarihinin en ulu hükümdarı olan sultan [[Melikşah]] döneminde ise Selçuklu imparatorluğu, en azametli dönemini yaşamış, gerek Doğu’da, gerekse Batı’da o kadar çok fetihler yapılmıştır ki, bu nedenle Melikşah’a Fetihler Babası (Ebu’l-feth) lakabı verilmiştir. Sultan Melikşah döneminde Büyük Selçuklu imparatorluğu’na tâbi olarak [[Kirman]] ve çevresinde [[Kirman Selçuklu Devleti]], Suriye’de ve Filistin’de [[Suriye Selçuklu Devleti]] Selçuklu ve Anadolu’da [[Anadolu Selçuklu Devleti]] varlıklarını sürdürmekte idiler. Ayrıca [[Isfahan]] ve [[Hemedan]] dolaylarında [[Kakuyiler]], [[Kafkaslar]]da [[Abazalar]] ve [[Gürcüler]], [[Gürcan]] ve [[Taberistan]]’da [[Ziyarîler|Ziyariler]], [[Tebriz]]’de [[Revvadiler|Revvâdiler]], [[Erran]] ve Armeniye’de [[Şeddadiler]], [[Diyarbakır]] ve çevresinde [[Mervaniler]], [[Musul]]’da [[Ukayliler]], [[Hille]]’de [[Mezyediler]] ve [[Halep]]’te [[Mirdasoğulları]] adlarında Müslüman ve [[Müslüman]] olmayan küçük emirlikler de Büyük Selçuklu İmparatorluğu na tâbi olarak siyasal yaşamlarını sürdürmekte idiler. Büyük Sultan Melikşah’ın ölümünden (1092) sonra 30 yıldan fazla bir süre Selçuklu Devleti vezirliği yapmış olan çok değerli devlet adamı [[Nizamülmülk]]’ün de Hatmiler tarafından öldürülmesini izleyen yıllarda Selçuklu imparatorluğu, ortaya çıkan taht çatışmaları sonucunda, bir parçalanma ve çöküş dönemine girmiş oldu.

Bu nedenle imparatorluk, Büyük Selçuklu Devleti’nin devamı olan Irak ve Horasan Selçukluları, Kirman Selçukluları, Suriye ve Filistin Selçukluları ve [[Anadolu Selçuklu Devleti]] olmak üzere, dört bölüme ayrılmıştır. Türkiye Selçukluları, [[Melikşah]]’ın ölümünden sonra Büyük Selçuklu Devleti’nden ayrılarak bağımsız bir devlet halinde siyasal yaşamını sürdürmesine karşılık Suriye ve Filistin, özellikle Irak ve Kirman Selçuklu Devletleri, aşağı-yukarı, Büyük Sultan konumunda bulunan [[Sultan Sencer]]’in ölümüne değin (1157) Büyük Selçuklu İmparatorluğuna bağlı kalmışlar, daha sonra da bağımsız bir duruma geçmişlerdir. Büyük Selçuklu Devleti’nin pek uzun sayılamayacak bir zaman süreci içinde yıkılmasının esas etkenleri olarak, eski [[Türk]] devlet gelenek ve törfesine göre, Büyük Selçuklu Devledinin yönetimi Moğolların etkisine girmesi, devletin [[hanedan]] mensuplarının ortak malı sayılması nedeniyle baş gösteren veraset sorunlarının neden olduğu taht çatışmaları, [[sultan]]-[[halife]] mücadeleleri, yetenekli ve kudretli sultanların yetişmemeleri sonucunda atabeklerin devlet yönetimine tam anlamıyla hâkim olmaları ve nihayet [[Oğuzlar]]ın istilâsı ve [[Harezmşahlar Devleti]]’nin ağır baskı ve müdahaleleri ile Devlet kendini korumak için beyliklere ayrılırlar.

Selçuklu vezirlerinden on altısı [[İranlılar|İranlı]], biri [[Türkler|Türk]] Togan Bey, biri fellah diğer beşinin ise kökeni bilinmemektedir.<ref>TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 43,  sayfa: 84</ref>

== Kuruluş ==
[[Kınık boyu]] [[Orta Asya]]'daki [[Oğuzlar|Oğuz boyları]]ndan biriydi. Büyük Selçuklu İmparatorluğunun çekirdeğini oluşturan boy, ittifak ile bu boy olarak kabul edilmesine karşın elimizde bunu gösteren net bir kanıt yoktur. Devlete ve hanedana adını veren [[Selçuk Bey]]'in bilinen en eski atası babası Dukak'dır. Dukak [[Yengikent]] [[Oğuz Yabguluğu]]'nda [[subaşı]] (ordu/birlik komutanı) olarak görev yapmış ve daha sonra adı kaynaklarda “Salcuk”, “Salçuk”,”Selcük”, “Selçuk”, “Sarçuk” gibi farklı şekillerde yazılan oğlu Selçuk bu göreve gelmiştir. Selçuk Bey’in torunlarının kurduğu devlet devrin kaynakları tarafından, onun adına nisbetle Selçukiyyan, Selaçıka, Al-i Selçuk (Selçuklu ailesi) olarak verilir. Oğuz Yabgularının [[Hazar Kağanlığı]] veya [[Karahanlılar]]’a bağlı oldukları ileri sürülür. Oğuzlar’ın Karahanlılar ile bazen mücadele, bazen de ittifak halinde bulundukları ve onlara paralı asker olarak hizmet ettikleri tespit edilmiştir. Selçuk Bey’in oğullarına Mikail, İsrail, Musa, Yusuf gibi isimler vermesi nedeniyle de Hazarlara bağlı olduğu ve  Musevi olduğu ileri sürülmektedir<ref>Büyük Selçuklu Tarihi, Anad. Üniv. yay. Sayf 6</ref>.

10. yüzyılın ikinci yarısında, [[Kıtaylar]] Moğolistan’dan çıkartılınca Kıpçak boy birliği dağıldı ve  Oğuzlar kuzey komşuları olan Türk boylarının birleşmesi ve göçleri sebebiyle ciddi baskıya maruz kaldılar. Bu da Yabguların otorite ve güçlerini etkilemeye başladı. Bu etki ve belki de bazı kaynaklarda belirtilen Selçuk Bey'in iktidar mücadelesine girdiği Yagbu karşısında başarılı olamaması sonucu (tahminen 960~985) Selçuk Bey boyu ile beraber [[Maveraünnehir]] yönüne göç ettiler ve yine bir Yabgu'ya bağlı [[Cend]]'e yerleştiler. Bu bölge o sıralarda özellikle [[Samaniler]] tarafından yoğun biçimde islam propogandası uygulanan bir bölgeydi ve Selçuk Bey de ailesi ile islamiyeti seçti. İslamiyeti seçmesinden sonra da kısa süresinde etrafındakiler ve özellikle silahlı Oğuzlar onun önderliğinde topladılar. Bu göçebe topluluk [[Karahanlılar]]a ve [[Samanîler]]e savaşlarda asker vererek karşılığında geniş otlaklar elde etti ve Samanîler Devletinin yönetiminde söz sahibi oldu. Samanîler Devleti yıkılınca Selçuk Bey, Müslüman halkıyla birlikte Horasan bölgesine yerleşti. Selçuk Bey'in [[1009]]'da ölümünden sonra daha da güneye indiler.

Selçuk Bey'in oğlu [[Arslan Yabgu|Arslan Bey]]'in yönetiminde, [[Karahanlılar]]ı ve [[Gazneliler]]i endişelendirecek kadar güçlendiler. Arslan Bey'in Gaznelilerce tutuklanması ve [[1032]]'de ölmesinden sonra, Selçuk Bey'in torunları [[Tuğrul Bey]] ve [[Çağrı Bey]] bağımsızlıklarını elde etmeye giriştiler. Selçukluların teşkilatlı devlet düzenine girmesi bu dönemde oldu. Devletin ilk yöneticisi [[Tuğrul Bey]]'di. Selçuklular [[1035]]'te büyük bir Gazneli ordusunu yenerek Horasan içlerine doğru ilerlediler. [[1037]]'de de, bugünkü [[Türkmenistan]]’da yer alan [[Merv]] kentini ele geçirdiler. [[1038]]'de Gaznelileri ikinci kez yendiler ve [[Nişabur]] kentine girerek bağımsızlıklarını ilan ettiler. Tuğrul Bey sultan sanıyla hükümdar ilan edildi ve Büyük Selçuklu Devleti de böylece kurulmuş oldu.

==Tarihi==

Dandanakan’ın muzaffer başkumandanı [[Çağrı Bey]], zafer sonrasında verilen toy yâni büyük ziyafette üstün idarecilik vasfı ve keskin siyâsî zekâsını takdir ettiği kardeşi [[Tuğrul|Tuğrul Bey]]’i Büyük Selçuklu Devleti [[Sultan|Sultân]]<nowiki/>ı îlân etti. [[Merv]] başşehir yapıldı. Toplanan kurultayda feth edilecek yerlerle idareciler tesbit edildi. Ceyhun ile Gazne arasındaki bölge Çağrı Bey’e, Bust-Sistan havalisi Mûsâ Yabgu’ya, Nişâbur’dan îtibâren bütün batı bölgeleri Tuğrul Bey’e verildi. Çağrı Bey’in oğlu Yâkutî ile [[İbrahim Yınal]], batı cephesinde vazife aldılar. Hanedandan Arslan Yabgu’nun oğlu [[Kutalmış]], Gürcan ve Damgan’a, Çağrı Bey’in oğlu Kara Arslan Kavurd ise, Kirman havalisine tâyin olundular. Vazife taksiminin ardından kısa zamanda; kuzeyde Hârezm dâhil, Mâverâünnehr, Sistân, Mekrân bölgesi, Kirman ve civarı, Hürmüz Emirliği hattâ Arabistan Yarımadası’nda Umman ve dolayları ile Gürcan, Bâdgis, Huttalân tamamen zabt edildi. Tuğrul Bey, Taberistân, Kazvin, Dehistân, İsfehan, Nihâvend, Rey ve Şehrezur’u alarak devletin sınırlarını genişletti. 1046’da Gence, 1048’de Erzen, Karaz, Hasankale, Erzurum ve havalisindeki [[Gürcüler|Gürcü]], [[Ermeniler|Ermeni]] ve [[Bizans İmparatorluğu|Bizans]] orduları mağlûbiyete uğratıldı.

Henüz yeni kurulan devlet kısa zamanda, Büveyhîlerin işgalindeki Bağdâd hâriç, bölgedeki bütün [[İslam|İslâm]] topraklarına hâkim oldu. Sultan Tuğrul, [[Büveyhoğulları|Büveyhîlerin]] işgalindeki halifelik merkezi olan Bağdâd’ı kurtarmak için Abbasî halîfesi el-Kâim bi-Emrillah’ın daveti ile 17 Ocak 1055’de Bağdâd’a girdi. Halîfenin, âlimlerin ve sünnî müslümanların büyük hüsn-i kabulüyle karşılanan Tuğrul Bey, Büveyhî hükümdarlığını yıkarak Abbasî halifeliğini yeniden ihya etti. İslâm âleminin takdirini kazanıp, büyük iltifatlara kavuştu. Halîfeliğe karşı yapılan [[Fatımi Devleti|Fatımî]] saldırılarını bertaraf etti. Halîfelik makamına ve Bağdâd şehrine hizmetinden dolayı 25 Ocak 1058’de Tuğrul Bey’e iki altın kılıç kuşatan halîfe, onu; doğunun ve batının hükümdarı îlân etti. Selçuklu sultânının, halîfe tarafından “Dünyâ hakanı” îlân edilmesi, Türklere büyük itibâr kazandırdığı gibi, Alplik ruhunu okşayarak islâm dîninin cihâd emrine daha fazla sarılmalarına yol açtı. Aynı sene Tuğrul Bey, tahrikler sebebiyle isyan eden üvey kardeşi İbrahim Yınal’ı cezalandırdı. [[Çağrı Bey]], yetmiş yaşlarında 1060’da, [[Tuğrul|Tuğrul Bey]] ise, 1063’de yetmiş yaşında vefat etti. Tuğrul Bey, devletini sağlam temeller üzeri ne oturtarak, sınırlarını Ceyhun’dan Fırat’a kadar genişletti. Anadolu üzerine yaptırdığı akınlarla, Bizans idaresinde bulunan bölgenin [[Türkler|Türk]] yurdu olması için ilk harcı koydu.

Tuğrul Bey’in oğlu olmadığından, Çağrı Bey’in oğlu [[Alp Arslan]] Selçuklu Deleti sultânı oldu. Başa geçer geçmez amcasının veziri Amîd-ül-mülk’ü görevden alarak, yerine Nizâm-ül-mülk’ü tâyin etti. Sultan Alp Arslan, tahta geçmek iddiasında bulunan diğer rakiplerini bertaraf ettikten sonra, batıya yönelerek fetihlere başladı. Kafkaslardan dolaşıp mahallî küçük krallıkları itaati altına aldi. Doğu Anadolu’nun Kuzeydoğu ucundaki meşhûr [[Ani kalesi]]<nowiki/>ni 1064’de feth ederek, 16 Ağustos 1064’de [[Kars]]’a girdi. [[Ani]], hıristiyan âleminin kutsal yerlerinden biri idi. Bu fetihler İslâm âleminde büyük sevinç kaynağı oldu ve Halîfe Kâim bil-Emrillah, Sultan’a, fetihler babası yâni çok feth eden mânâsına gelen Ebü’l-Feth lakabını verdi. Sultan, 1065 senesi sonlarında doğuya yönelerek Üstyurd ve Mangışlak taraflarına yürüdü. Başarı ile biten seferin sonunda; ticâret yollarını vuran Kıpçak ve Türkmenler itaat altına alındı.

Alp Arslan, 1067 senesinde Kirman melîki olan kardeşi [[Kavurd]]’un isyanı ile karşılaştı. Bu isyanı kısa sürede bastırdı (Bkz. [[Kirman Selçuklu Devleti|Kirman Selçukluları]]). Öncelikle [[müslümanlar]] arasında birliğin te’minini arzu eden Sultan Alp Arslan, Bahreyn taraflarındaki Karmatî sapıkları ve önasya’daki Şiî-Fâtımî kalıntılarını temizlemek için harekete geçti. Şiî-Fâtımî sultasının İslâm ülkeleri üzerinden kalkmakta olduğunu gören Mekke şerîfi, Alp Arslan’a itaatini arz ederek, [[hutbe]]<nowiki/>yi Abbasî halîfesi ve Sultan Alp Arslan adına okumaya başladı. Doğu ve Batıda sistemli bir şekilde yapılan fetih hareketleri; 1067 senesinde [[Anadolu]]’da başlatılan yıpratma ve yıldırma akınları, 26 Ağustos 1071’deki [[Malazgirt Meydan Muharebesi|Malazgirt muharebes]]<nowiki/>ine kadar devam etti. Malazgirt zaferiyle Büyük Selçuklulara kapıları açılan Anadolu, [[Türkiye Türkleri|Türkiye Türkler]]<nowiki/>inin istikbâldeki yurdu durumuna girdi. Malazgirt Zaferi sonrasında, Bizans imparatoru Diogenes ile yapılan andlaşma, tahttan indirildiği için tatbik edilemedi. Sultan Alp Arslan, andlaşmanın silâh zoruyla tatbikini kumandan ve beylerine emrederek, bütün Anadolu’nun fethini istedi. Selçuklu emrindeki Türkmen boyları, [[Orta Asya]]’dan batıya sevk edilerek, Doğu Anadolu’daki Bizans hududuna gönderildi. Selçukluların gaza akınlarına mukavemet edemiyen Bizans kale ve garnizonları Türklerin eline geçti. Türk akınları Marmara Denizi sahillerine kadar uzandı ve fethedilen Anadolu, iskân edildi. Anadolu’nun Türkleşip, İslâmlaşması için gerekli bütün tedbirler alındı. Sultan Alb Arslan, çıktığı Mâverâünnehr seferinde, esir alınan bir kale kumandanı tarafından şehîd edildi. [[Türk tarihi|Türk târihi]]<nowiki/>nin büyük sultanlarından olan [[Alp Arslan]], enerjisi, disiplini, yiğitliği ve adaleti ile temayüz etmişti (Bkz. Alb Arslan).

Sultan Alp Arslan vefat ettiğinde, devlet toprakları, doğuda Yaşgar’dan, batıda Ege kıyıları ve İstanbul boğazına, kuzeyde [[Hazar Denizi|Hazar]]-[[Aral Gölü|Aral]] arasından, güneyde Yemen’e kadar olan bir bölgeye yayılmıştı.

Alp Arslan’ın yerine oğlu ve veliahdı [[Melikşah|Melikşâh]], Büyük Selçuklu Devleti sultânı oldu. Sultanlığını tanımayan amcası [[Kavurd]] ile Kerez’de yapılan savaşı kazanan Melikşâh bir kaç gün sonra Kavurd’un ölümü ile devet içinda asayişi kısa sürede sağladı. İç işlerini hâlleden Melikşâh, taht mücâdelesinden faydalanarak Selçuklu hududlarına hücûm eden [[Gazne Devleti|Gazneliler]] ile [[Karahanlılar]]<nowiki/>a karşı sefere çıktı. Bu sırada Karahanlı [[Şemsülmülk Nâsır]]’ın mektubunu aldı ve elçisini kabul etti ise de, hareketinden vazgeçmedi. [[Tirmiz]]’i muhasaraya başladı. Emir Savtiğin’in ikmâl yollarını kesmesi, şehrin düşerek Sultan’ın başarıya ulaşmasına ve Şemsülmülk’ün sulhu kabul etmesine sebeb oldu. Gaznelilere karşı, Emîr Gümüştiğin ve Anuştiğin’i gönderdi. Gazneli hükümdarı İbrahim bin Mes’ûd, Melikşâh’ın başarılarının artması üzerine itaate mecbur oldu. Gönderdiği elçilik hey’eti ve hediyelerle iyi münâsebetler te’sis edildi. Sultan’ın kızı Gevher Hâtun’un, Gazneli veliahdı Mes’ûd bin İbrahim ile evlendirilmesi, iki devlet arasında çıkması muhtemel anlaşmazlığı önledi.

Doğu sınırlarını garantiye alan Sultan [[Melikşah|Melikşâh]], babasının vezîri ve kendisinin de hocası olan sapık ve bâtınî akımlara karşı Sünnîliğin müdâfaası için Nizâmiyye medreselerini kurart Tuşlu Nizâm-ül-mülk Hasen’derr vezîrliğe devam etmesini istedi. Bu sayede Selçuklu Devletine ve İslâm dînine çok hizmet etmesine şebeb oldu. Sultan Melikşâh çok hâlim-selîm, affedici, fakat devlet ve millet işlerinde ciddî, müstesna bir şahsiyetti. Devrinde bozkırlardaki [[Türk halkları|Türk boyları]]<nowiki/>nı, bütün [[İran]]’ı, [[Suudi Arabistan|Arabistan’]]<nowiki/>ı, [[Suriye]] ve [[Filistin]]’i, idaresi altına aldı. Anadolu’nun fethi üzerinde hassasiyetle durup, babasının vazifelendirdiği amcazadesi Kutalmışoğlu Süleyman Şah ve Türkmen beylerinden Alb İlig, Artuk Bey, Mansur, Dolat gibi komutanlarla fütuhatı sürdürdü. Selçuklu kumandanları, [[Bizans İmparatorluğu|Bizans]]’ın Türklere karşı kurduğu ölmezler adlı askerî birlikleri mağlûb etti. [[Artuk Bey]], Bizans kuvvetlerini 1074’de Sapanca çevresinde mağlûb ederek, yüz binden fazla Türk, İzmit’ten Üsküdar’a kadar olan sahaya yerleşti. Kutalmışoğlu Süleyman Şah, güneydoğu harekâtıyla, Adana dolaylarını feth etmekle meşguldü. Fırat’ı geçerek Çukurova, Maraş, Tarsus, Antep ve Urfa’ya dağılan Ermeni ve ücretli frank askerlerini [[Antakya]]’da, Gümüştiğin de Nizip, Âmid ve Urfa civarında Bizans kuvvetlerini mağlûb ettiler. Artuk Bey, Sultan Melikşâh’ın emriyle Doğu harekâtını idare etti. 1074-1077 seneleri arasında Sivas, Tokat, Çorum havalisini, Yeşilırmak ve Kelkit havzalarını ele geçirdi. Artuk Bey’den sonra yerine Danişmend Gazi geçerek, Amasya ve civarını [[Karadeniz]]’e kadar aldı. Mengücük Gazi, Şarkî Karahisar, Erzincan ve Divriği havalisini; Ebü’l-Kâsım da, Erzurum ve Çoruh bölgesini fethetti. Orta, Kuzeybatı ve Batı harekâtını Süleyman Şah idare edip, Bizanslılar ile mücâdele ve onların âsî kumandanları ile ittifak yaptı. Bizanslılar, Balkanlar’daki iktidar mücâdelesi ve iç hâdiseler üzerine Selçuklulardan yardım istediler. Yardım talebleri Selçukluların menfaatleri doğrultusunda karşılandı. Süleyman Şah, İznik’e yerleşerek, bu şehri [[Anadolu Selçuklu Devleti|Türkiye Selçukluları Devlet]]<nowiki/>i’nin merkezi yaptı. Selçuklular, Anadolu’da sahil şehirleri dışında Toroslar ve Çukurova’dan Üsküdar’a kadar bütün bölgeye yerleştiler. Bu durum karşısında Avrupalılar Çin’e elçilik hey’eti göndererek, Selçukluların doğudan tazyik edilmesini istediler. Ancak müracaatları netîcesiz kaldı. Süleyman Şah, 1082-1083 senelerinde Bizanslıların elinde olan Adana ile Tarsus, Misis, Anazarba ve bölgedeki diğer yerleri zabtetti. 1085’de Suriye’nin kilit şehri Antakya’yı bir baskınla feth etti. Antakya’nın en büyük kilisesini camiye çevirip, fetih şükrânesi olarak yüz yirmi müezzinin okuduğu ezandan sonra Cum’a namazını burada kıldı. Diyarbekir bölgesinin fethi için Selçuklu seferleri, Fahrüddevle Cüheyr’in İsfehân’a gelmesiyle başladı. Fahrüddevle, buradaki şiî îtikâdlı Karmatîlerin yola sokulması için hareket eden Artuk Bey ve bağlı kuvvetlerle beraber Diyarbekir’e doğru yola çıktı. Şehrin muhasarası sırasında Selçuklu ordusundaki Arab unsurların şehrin müdâfilerinin içindeki Arablarla savaşmaya yanaşmamaları, ordudaki Türkmen beylerini güç durumda bıraktı ise de, Arablardan müteşekkil kısım, bölgede bulunan diğer şehirlerin fethine me’mûr edildi. Fahrüddevle’nin kumandanlığındaki birlikler, çevredeki Mardin, Hasankeyf, Cizre ve daha otuz kadar kaleyi ele geçirdi. Diyarbekir, Fahrüddevle’nin oğlu Zaimüddevle ve emrindeki kuvvetlerin 4 Mayıs 1085’de şehre girmesiyle düştü ve [[Mervaniler|Mervânîler]] Devleti ortadan kalktı.

Musul’un fethine me’mûr edilen Aksungur ve diğer Türkmen emirleri şehre harpsiz girdiler. Fethi müteakip [[Musul|Musul’]]<nowiki/>a gelen Melikşâh, büyük bir merasimle karşılandı. Musul emîrliğine Şerefüddevle’yi tâyin etti.

Sultan Alp Arslan zamanından beri Suriye ve daha güneye yürüyen meşhûr Selçuklu kumandanlarından Atsız, seferlerini Melikşâh zamanında da sürdürdü. Uzun süre muhasara ettiği [[Şam|Dımaşk]]’ı 1076 Mart’ında Selçuklu topraklarına kattı. Dımaşk’ın alınmasından sonra camilerde okunan Şiî-Fâtımî ezanını yasaklayarak Cum’a hutbesini Halîfe Muktedî ve Sultan [[Melikşah|Melikşâh]] adına okuttu. Daha sonra Selçuklu Devleti’nin “Fatımî Devleti’nin ortadan kaldırılması” politikasına uygun olarak, [[Mısır]]’a doğru sefere devam etti. Fakat muvaffak olamadı ve başarısızlığı Suriye emirlrğinden alınmasına sebeb oldu. Yerine Melikşâh’ın kardeşi Tâcüddevle Tutuş getirildi.

Sultan Melikşâh, Kutalmışoğlu Süleyman Şah ile kardeşi Tutuş’un Suriye’deki mücâdelesi üzerine 1086’da İsfehan’dan bölgeye hareket ederek bölgede asayişi yeniden te’sis etti. Haleb valiliğini Aksungur’a, Urfa’yı Bozan’a, Antakya’yı da Yağısıyan’a verdi. 1087 senesinde Sultan Melikşâh, Süveydiye kıyılarından Akdeniz’e ulaştı. Böylece Uzakdoğudan Ortadoğuya kadar hâkimiyet kurdu. Dönüşte hilâfet merkezi olan Bağdâd’ı ziyaret etti. Halîfe Müktedî tarafından iki kılıç kuşatıldı ve 25 Nisan 1087’de “Dünyâ hükümdarı” îlân edildi.

Selçukluların İslâm’a ve insanlığa hizmeti sayesinde kısa zamanda genişlemesi, düşmanlarını hızlı bir faaliyet içine soktu. Bizanslılar ve sapık fırkalara karşı mücâdele eden âlim ve kumandanlar suikastla öldürülüyordu. 1092 senesinde, önce Selçukluların meşhûr vezîri Nizâm-ül-mülk, [[Hasan Sabbah|Hasen Sabbah]]’ın fedailerinden bir [[Bâtınîlik|bâtınî]] tarafından; arkasından Sultan Melikşâh Bağdâd’da zehirlenerek şehîd edildiler.

Melikşâh’ın ölümü ile başlayan saltanat mücâdelesinde Şam Meliki Tutuş, derhal sultanlığını îlân etti. Bu arada Melikşâh’ın hanımı Terken Hâtûnda küçük oğlu Mahmûd’u sultan ve torunu Ca’fer’i halîfenin veliahdı yapmak için bütün kuvvetiyle uğraştı ve 1092’de Mahmûd’un saltanatını îlân ederek, nâmına hutbe okutmaya muvaffak oldu. Yine bu arada tarafdârlarıyla Rey’e çekilen Berkyaruk da sultanlığını îlân etti ve Terken Hâtun’un üzerine gönderdiği orduyu Burucerd’de bozguna uğrattı. Terken Hâtun’un Gence meliki İsmail’i tarafına çekmesi de bir fayda sağlamadı.

Terken Hâtun’un bir suikast neticesinde öldürülmesiyle saltanat mücâdelesi Tutuş’la Berkyaruk arasında kaldı. Tutuş, Rey üzerine yürüdü ise de 1093 yılında vuku bulan uzun mücâdeleler esnasında birçok emir Berkyaruk tarafına geçti. Bu sayede Berkyaruk karşısındaki orduyu bozguna uğrattı. Ayrıca Tutuş’un ölümü ile bütün rakiplerini bertaraf ederek adına Bağdâd’da hutbe okundu.

Sultan [[Berkyaruk]] zamanında Selçuklu Devleti; a-Irak ve Horasan, b-Sûriye, c-Kirman, d-Türkiye Selçukluları olmak üzere dörde bölündü. Ayrıca Doğu Anadolu’nun çeşitli yerlerinde Türkmen beylikleri ve Atabeglikler ortaya çıktı. Berkyaruk, parçalanan Selçuklu İmparatorluğu’nu toplamaya başladığı bir sırada haçlı orduları da Suriye’ye geldiler. Berkyaruk, haçlılara ve onların [[Antakya]] muhasarasına karşı Kürboğa’yı ve Artuklu beylerini sefere me’mûr etti. Anadolu’dan geçen haçlılar, Suriye’ye vardıkları zaman sayıları oldukça azalmıştı. Ancak İslâm dâvasına ihanet eden Şiî-Fâtımîlerin, sünnî müslümanlara karşı haçlılarla ittifak etmeleri, ayrıca Suriye emirleri arasındaki emniyetsizlik ve rekabetler, Tutuş’un oğlu Dukak ile birlikte Suriye kuvvetlerinin haber vermeden çekilmesi, Frenklerin taarruza geçerek, Türkleri bozguna uğratmalarına sebeb oldu. Netîcede ilerlemeye devam eden haçlılar, Antakya’dan bir sene sonra da [[Kudüs]]’ü işgal edip şehirde meskun olan yetmiş bin müslüman ve yahûdiyi hunharca katlettiler.

Bu arada Gence meliki ve kardeşi Muhammed Tapar, Berkyaruk’a saltanat iddiasıyla isyan etti. Berkyaruk, 1100 senesinde Sefîdrûd’da mağlûb olmasına rağmen, Muhammed Tapar’ı arka arkaya dört defa bozguna uğrattı. Ahlat’a sığınan [[Muhammed Tapar]], buranın hükümdarı Sülemen’i ve Ani emîri Menuçehr’i hizmetine alarak yeniden savaşa hazırlandı ise de, Sultan Berkyaruk çok kan aktığını, memleketin harap, emir ve askerlerin yorgun olduğunu, hazînenin boş kaldığını, vergilerin tahsil edilemez bir hâle geldiğini ve nihayet İslâm düşmanlarına fırsat verildiğini beyân ederek, gönderdiği bir elçi ile, kardeşini barışa ikna etti. Böylece 1104’de Azerbaycan’da Sefîdrûd hudud olmak üzere Kafkasya’dan Suriye’ye kadar bütün vilâyetlerde Muhammed Tapar sultan tanındı. Bağdâd, Rey, Cibâl, Taberistan, Fars, Huzistan, Azerbaycan, Mekke ve Medîne’nin idaresi de Berkyaruk’da kaldı.

Selçuklu İmparatorluğu iki devlete ayrılmak suretiyle Türkiye ile birlikte üç Selçuklu sultânı ortaya çıktı. Lâkin bu durum çok sürmedi. Çünkü, Berkyaruk hastalıklı olduğu için 1104 senesinde yirmi altı yaşında iken vefat etti. Sultan Berkyaruk, ülkesini düşünen ve milletinin refahı için çalışan bir kimse idi. Ancak kardeş kavgalarının, memleketin birlik ve beraberliğe en muhtaç olduğu bir döneme rastlaması Berkyaruk’u çok üzdü. Buna rağmen fırsat buldukça haçlı kuvvetleri üzerine asker sevk etmekten ve darbeler vurmaktan geri kalmadı.

Berkyaruk’un vefatıyla oğlu Melikşâh ile Muhammed Tapar saltanat mücâdelesine başladılar. Muhammed Tapar, Bağdâd üzerine yürüyerek fazla zorluk çekmeden 1105’de tek başına sultan oldu. Önce kendisine karşı isyan eden amcasının oğlu Mengübars hâdisesini bastırdı. Daha sonra ülkede uzun zamandır karışıklık çıkaran, anarşiyi tahrik eden bâtınîlere karşı mücâdele etti. 1107’de bâtınîlerin merkezi olan Alamut kalesi kuşatıldı ve çok sayıda bâtınî öldürüldü. Selçuklular arasındaki karışıklıklardan istifâde eden haçlılar, Birinci Haçlı Seferi sonunda Suriye’de haçlı devletleri kurmaya başladılar. Sultan Muhammed Tapar, bunların üzerine ordular gönderdi ise de, kumandanlar arasında tam anlaşma sağlanamadığından kesin sonuca gidilemedi. Sefer kumandanı Emir Mevdud, Şam Ümeyye Câmii’nde bir bâtınî tarafından öldürüldü. Sultan, haçlılara karşı Aksungur’u kumandanlığa getirdi. Bu arada kardeşi Sencer’i Suriye ve Horasan’daki bâtınîlere karşı mücâdele etmekle vazifelendirdi. Alamut üzerine de bir ordu gönderdi. Sultan Muhammed Tapar’ın 1118’de vefatı sebebiyle bu fesad ocağı ortadan kaldırılamadı. Sultan Muhammed Tapar, ilim ve îmar işleri ile de uğraşma fırsatı buldu. İsfehan’da yaptırdığı medresenin bahçesine defn edildi. İleri gelen devlet adamları, Muhammed Tapar’ın henüz küçük yaştaki oğlu Mahmûd’u tahta geçirdilerse de, Melikşâh’ın oğlu ve Horasan meliki olan Sencer, yeğeni Mahmûd’un sultanlığını kabul etmeyerek, saltanat iddiasında bulundu. 14 Ağustos 1119 târihinde yapılan Save savaşını kazanarak sultanlığını îlân eden Sencer, yeğenine evlâd muamelesi yaptı ve kendi hâkimiyetini tanımak şartı ile Rey hâriç, batı ülkelerinin hâkimiyetini ona bıraktı (Bkz. [[Irak Selçuklu Devleti|Irak Selçukluları]]). Sultan Sencer, batı işlerinden çok doğu ile uğraştı. Gaznelilerle savaştı. Karahanlıları kendisine bağladı. Zamanı, Selçukluların son parlak devri idi. Bu arada Selçuklu Devleti’ni iki büyük tehlike tehdid ediyordu. Bunlardan birisi batıdan Anadolu ve Suriye’ye saldırmakta olan haçlılar, diğeri doğudan gelen ve devletin doğu sınırlarını zorlayan Karahitaylar idi. Sultan yalnız bu ikinci tehlike ile uğraştı. Doğu Karahanlılar Devleti’ni yıkarak Seyhun boylarını zorlayan [[Karahitaylar]]<nowiki/>la çarpışan [[Ahmed Sencer|Sencer]], onlarla 10 Eylül 1141 senesinde yaptığı Katvan meydan muharebesini kaybetti. Bu muharebeden sonra Seyhun nehrine kadar olan topraklar Karahitayların eline geçti. Katvan meydan muhârebesiyle Büyük Selçuklu Devleti târihinde yeni bir devir başladı ve Selçuklu ülkesi müslüman olmayan Türk ve Moğol birliklerinin istilâsına uğradı.

Sultan Sencer’in bu mağlûbiyetinden istifâde etmek istiyen Gûr hükümdarı Alâeddîn Hüseyn, yıllık vergiyi vermemek, sultanlık peşinde koşmak gibi davranışlarla Sencer’e olan tâbiliğinden kurtulmaya çalışıyordu. Zâten sınırlarını fazla genişletmesi, bölgenin kuvvet dengesini bozmakta ve bu durum Sultan Sencer’i endişeye düşürmekte idi. Büyük kuvvetlere sâhib olan [[Gurlular|Gûrlular]] üzerine yürüyen [[Ahmed Sencer|Sultan Sencer,]] Haziran 1152’de yaptığı muharebede Gûr ordusunu mağlûb ederek Katvan’da kaybedilen itibârı yeniden sağladı.

=== Gerileme ve  Dağılma Dönemi ===
Melikşah'tan sonra sırasıyla başa geçen [[I. Mahmud (Selçuklu)|I. Mahmud]] ([[1092]]-[[1094]]), [[Berkyaruk]] (1094-[[1105]]), [[Müizzeddin Melikşah]] ([[1105]]-[[1105]]) ve [[Mehmed Tapar]] ([[1105]]-[[1118]]) dönemlerinde Büyük Selçuklu Devleti gücünü ve eyaletlerdeki merkezi denetimini giderek yitirdi. [[1118]]'de tahta çıkan [[Ahmed Sencer]]’in ülke topraklarını yeniden birleştirme çabası da başarılı olduysa da devlet hiçbir zaman Melikşah dönemindeki sınırlarına ve otoritesine kavuşamadı. 1128 yılında Doğudaki [[Doğu Karahanlı Devleti|Doğu]] ve [[Batı Karahanlı Devleti]]ne boyun eğdiren [[Karahitaylar]] Büyük Selçuklu Devleti ile komşu oldular ve Selçuklulara baskı yaratmaya başladılar. 1141 yılında Karahitay ve Selçuklu orduları arasındaki [[Katvan Savaşı]]'nda yenilgiye uğrayan Büyük Selçuklu Devleti hızlı bir dağılma sürecine girdi. Karahitayların devletin en verimli toprakları olan [[Maveraünnehir]]'i işgal etmeleri Büyük Selçuklu Devleti'nin [[ekonomi]]sini ve ordusunu iyice sıkıntıya soktu. Sultan Sencer, giderek artan ekonomik buhran nedeniyle ayaklanan göçebe [[Oğuzlar]]a [[1153]]'te tutsak düştü. İki yıl sonra kaçarak kurtulduysa da ülkede iktidarını yeniden sağlayamadan [[1157]]’de öldü. Büyük Selçuklu Devleti böylece sona erdi. Bu tarihten sonra Büyük Selçukluların toprakları büyük ölçüde [[Harezmşahlar|Harzemşahlar]]ın denetimi altına girdi.

Hanedan üyeleri yönettikleri bölgelerde bağımsız davranmaya başladılar. Daha önce bağımsızlıklarını ilan etmiş olan Selçuklu hanedanın kurduğu devletlerden yalnızca [[Anadolu Selçuklu Devleti]], yüz yılı aşkın bir süre daha ayakta kalabildi. Ayrıca devletin gerilemesinin sebepleri arasında [[Haçlı Seferleri]], [[Fâtımîler]] ile olan çatışmalar, [[Hasan Sabbah]]'ın [[Bâtınîlik]] propogandaları ve [[Oğuz boyları]]nın ayaklanmaları sayılabilir. Bunun sonucunda ise [[Abbâsî]] [[halife]]leri Selçuklu egemenliğinden kurtulmak için bir takım çalışmalar yürütmüştür. Bunlar Selçuklu Devleti'nin yıkılmasına neden olan etkenler ve nedenlerdir. Özet olarak Büyük Selçuklu Devleti'nin yıkılma nedenleri olarak aşağıdaki nedenler sayılabilir:

* Merkezi otoritenin zayıflaması
* Taht kavgaları
* Oğuz isyanları
* Haçlı Seferlerinin başlaması
* Atabeylerin bağımsız hareket etmesi
* Abbâsî Halifelerinin Selçuklu egemenliğinden kurtulmak için yürüttüğü bir takım çalışmalar
* Bâtınîlik hareketleri
* Fâtımîler ve Şiîlerin yıpratmaları
* Şehzade ayaklanmaları
* Katvan mağlubiyeti ve Karahitayların istilası
* Kötü yönetim

== Devlet Yapısı ve Yönetimi ==
Büyük Selçuklu Devleti’nin örgütlenme biçimi, kendisinden önceki İslam devletlerine benziyordu. [[Hint]]-[[İran]] devlet anlayışını yansıtan bu örgütlenmede, eski Türk devlet geleneğinin de belirgin etkisi vardı. Eski Türk devlet geleneğinde olduğu gibi, Büyük Selçuklu Devleti’nde de ülke toprakları hanedanın ortak malı sayılıyordu. Bundan dolayı Büyük Selçuklu toprakları eyaletlere bölünmüştü. Eyaletlerin yönetimi de [[Melik]] olarak adlandırılan hanedanın erkek üyelerine bırakılmıştı. Tuğrul Bey'den  önce boy başkanına Oğuz geleneğine göre [[Yabgu]] deniyordu. İslam dininin benimsenmesinden sonra, hükümdarlar İslam devletlerindeki geleneğe uyarak "[[sultan]]" ünvanı ile anıldılar. [[Suriye Selçuklu Devleti|Suriye Selçukluları]] ile [[Kirman Selçuklu Devleti|Kirman Selçukluları]]’na [[Irak Selçuklu Devleti|Irak Selçukluları]] da katıldı. Büyük Selçuklu topraklarına göçen yeni [[Oğuz boyları]] da iç düzeni büyük ölçüde sarstılar. Bu karışıklık döneminde [[Harzemşahlar]], Büyük Selçuklu toprakların büyük bölümünü ele geçirdiler. Bir süre daha direnen [[Kirman Selçukluları]] 1175’te, [[Irak Selçukluları]] da 1194’te [[Oğuzlar]] ve [[Harzemşahlar]] tarafından yıkıldı.

Başkentte oturan sultan, devletin mutlak egemeniydi. Bütün atamalar ve toprak dağıtımı sultanın buyruğuyla yapılıyordu. Ayrıca sultan yüksek yargı kurullarına da başkanlık ediyordu. Hükümdarların "danışman"ı konumundaki kişiler yönetimde önemli rol oynuyorlardı. Alp Arslan döneminde bu göreve getirilen [[Nizamülmülk]], İslam geleneği uyarınca [[vezir]] unvanı aldı ve devlet yönetiminde köklü değişiklikler yaptı. [[Nizamülmülk]], devlet yönetimine ilişkin anlayışını [[Siyasetname]] adlı kitabında da anlatmıştır. Büyük Selçuklu Devleti’nde devlet işleri "Divan-ı Âlâ" adı verilen bir kurulda görüşülür ve karara bağlanırdı. Ayrıca maliye, askerlik ve adalet işleriyle uğraşan başka divanlar da vardı. Meliklerin yönetimindeki eyaletlerde de büyük ölçüde merkezdeki örgütlenme örnek alınmıştı.

=== Selçuklularda Önemli Divan Teşkilatları ===

'''1. Divan-ı Âli/ Divan-ı Saltanat:''' Devlet işlerinin görüşüldüğü  divandır. Sultandan sonra en yetkili kişi olan 'Vezir' tarafından yönetilir.

'''2. Divan-ı İstifa:''' Maliye işlerinden sorumludur. Yöneticisi 'Müstevfi'dir.

'''3. Divan-ı  Arz:''' Ordunun ikmal ve lojistik desteğini veren divandır. Ayrıca hassa askerlerinin maaşlarını da bu divan öder. Yöneticisi 'Arız'dır.

'''4. Divan-ı İnşa:''' İç ve dış yazışmalardan sorumludur. Yöneticisi  Tuğrai'dir.

'''5. Divan-ı İşraf:''' Devletin idari ve mali işlerini denetlerdi. Yöneticisi 'Müşrif'tir.

'''6. Niyabet-i Saltanat:''' Hükümdar başkentte yokken devleti idare eden divandır. Başında 'Naib' bulunur.

== Toprak Yönetimi ve Ordu ==
Büyük Selçuklu ülkesinde tarım yapılan topraklar [[ikta]] denen bölümlere ayrılmıştı ve iktalar hizmet karşılığında belirli süre için ileri gelenlere veriliyordu. Bu usulle verilen topraklar [[has]], [[ikta]] ve [[haraci]] olarak üçe ayrılıyordu. Has toprakların geliri doğrudan sultan ailesine veriliyordu. İkta sahipleri ise, toprakları işleme karşılığında belli sayıda asker besliyor ve savaş zamanlarında orduya katılıyorlardı. Haraci olarak adlandırılan toprakların geliri de doğrudan devlet hazinesine aktarılıyordu.

Alp Arslan dönemine kadar beylere bağlı göçebe [[Türkiye Türkmenleri|Türkmenlerden]] oluşan ordu Nizamülmülk tarafından yeniden yapılandırıldı. Nizamülmülk, aylıklı askerlerden oluşan sürekli bir ordu kurdu. Bu aylıklı askerlere "gulam" deniyordu ve bunlar temel olarak başkentte iktidarı korumakla görevliydi. Savaş sırasında asıl ordu ise ikta sahiplerinin yönetimindeki atlı askerlerden oluşurdu. Ayrıca bağlı devletler de savaş zamanlarında sultanın ordusuna asker gönderiyorlardı. Melikşah döneminde orduda 50 bin kadar atlı asker olduğu bilinmektedir.Kısa bir not Türkler yani Selçuklular orduyla iç içe bir toplum oldukları için onlara 'ordu millet' denirdi.

=== Toplumsal ve Ekonomik Yaşam ===
Büyük Selçuklu Devleti'ndeki Oğuz boyları ve başka bazı topluluklar göçebeydiler. Oğuz boylarının başında bir [[bey]] bulunuyordu. Bu göçebe topluluklar geçimlerini hayvancılıkla sağlıyorlardı ve otlak bulmak için de mevsimlere göre yer değiştiriyorlardı. Devlet göçebe topluluklardan otlak vergisi alıyordu. Yerleşik nüfus ise çiftçilik, zanaatçılık ve ticaretle uğraşıyordu. Kentlerdeki tüccar ve esnaf, işkollarına göre loncalar biçiminde örgütlenmişti. Merkezi devlette görevli memurlar ile sürekli ordudaki askerler maaş alıyorlardı.
=== Eğitim, Bilim ve Sanat ===
[[Dosya:Borj-toghrul.jpg|thumb|İran'ın Rey kentinde bulunan Selçuklu devletinin kurucusu Tuğrul Bey'in anıt mezarı]]

Büyük Selçuklular, kendilerinden önce var olan [[medrese]]lerde öğretimi sürdürdüler, ama bununla yetinmediler. Vezir Nizamülmülk’ün öncülüğünde ve onun adını taşıyan yeni medreseler kurdular. Nizamiye medreselerinin ilki [[1067]]’de [[Bağdat]]'ta açıldı. Daha sonra [[İsfahan]], [[Rey]], [[Merv]](selçukluların başkenti), [[Belh]], [[Herat]], [[Basra]], [[Musul]] gibi kentlerde yeni Nizamiye medreseleri kuruldu. Medrese sisteminde programlı ve belli bir yönteme dayanan eğitim ilk kez bu medreselerde verildi. Medreselerde din konularının yanı sıra matematik, felsefe, dil ve edebiyat gibi dersler de okutuluyordu ve medreselerde zengin kitaplıklar vardı. Medreselerin dışında da ülkenin çeşitli yerlerinde kurulmuş kitaplıklar bulunuyordu. Melikşah döneminde önce Isfahan'da, sonra Bağdat'ta birer gözlemevi kuruldu. Büyük Selçuklular Arapça'yı din ve bilim dili, Farsça'yı edebiyat ve devlet dili, Türkçeyi ise saray ve orduda günlük konuşma dili olarak kullanıyorlardı.

Büyük Selçuklular, var olan kentleri bayındır hale getirirken yeni kentler de kurdular. Ülkenin pek çok yerinde yeni kurumlar ve yapılar inşa ettiler. Bunlar [[cami]], [[medrese]], [[kervansaray]], hastane, [[köprü]], çeşme, [[imaret]], [[Han (konaklama)|han]], hamam, [[türbe]] ve [[kümbet]] gibi yapılardı.

Büyük Selçuklular, ince ve uzun minarelerle cami mimarisine  yeni bir anlayış getirdiler. İsfahan'daki [[Mescid-i Cuma]] bu anlayışla yapılmış en eski örnektir. Büyük Selçuklu anıtmezarları olan kümbetler de yaygın mimari yapılardır. Kümbetler içten kubbe, dıştan ise piramit ya da konik bir çatıyla örtülüyordu. Dört köşeli, çok köşeli ya da yuvarlak formdaki Büyük Selçuklu kümbetleri genellikle iki katlı olarak yapılıyordu.Bu kümbetlerin alt kat mezar, üst kat ise mescit olarak kullanılıyordu.

Büyük Selçuklu sanatında [[Hat sanatı|hat]] (yazı), [[minyatür]], [[ahşap]] ve [[taş oymacılığı]], [[çini]]cilik, [[Madencilik|maden işleme]], [[Ciltçilik|cilt]] ve çeşitli [[Tezhip|süsleme sanatları]] da gelişmişti. Zamanla yayıldığı bölgelerdeki Farsi kültürü benimsesiği yönünde görüşler de vardır..<ref>* "Aḥmad of Niǧde's ''al-Walad al-Shafīq'' and 
Dosya:Borj-toghrul.jpg
the Seljuk Past", A. C. S. Peacock, ''Anatolian Studies'', Vol. 54, (2004), 97; "With the growth of Seljuk power in Rum, a more highly developed Muslim cultural life, based on the ''Persianate culture'' of the Great Seljuk court, was able to take root in Anatolia."
* Meisami, Julie Scott, ''Persian Historiography to the End of the Twelfth Century'', (Edinburgh University Press, 1999), 143; "Nizam al-Mulk also attempted to organise the Saljuq administration according to the Persianate Ghaznavid model..."
* ''[[Encyclopaedia Iranica]]'', "[http://www.iranicaonline.org/articles/sahrbanu Šahrbānu]", Online Edition: "... here one might bear in mind that non-Persian dynasties such as the Ghaznavids, Saljuqs and Ilkhanids were rapidly to adopt the Persian language and have their origins traced back to the ancient kings of Persia rather than to Turkmen heroes or Muslim saints ..."
* Josef W. Meri, ''Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia'', Routledge, 2005, p. 399
* Michael Mandelbaum, ''Central Asia and the World'', Council on Foreign Relations (May 1994), p. 79
* Jonathan Dewald, ''Europe 1450 to 1789: Encyclopedia of the Early Modern World'', Charles Scribner's Sons, 2004, p. 24: "Turcoman armies coming from the East had driven the Byzantines out of much of Asia Minor and established the Persianized sultanate of the Seljuks."
* Grousset, Rene, ''The Empire of the Steppes'', (Rutgers University Press, 1991), 161, 164; "renewed the Seljuk attempt to found a great Turko-Persian empire in eastern Iran." "It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia, did not Turkify Persia-no doubt because they did not wish to do so. On the contrary, it was they who voluntarily became Persians and who, in the manner of the great old Sassanid kings, strove to protect the Iranian populations from the plundering of Ghuzz bands and save Iranian culture from the Turkoman menace."
* Possessors and possessed: museums, archaeology, and the visualization of history in the late Ottoman Empire; By Wendy M. K. Shaw; Published by University of California Press, 2003, ISBN 0520233352, 9780520233355; p. 5.</ref><ref name="jproux-1">
{{Kitap kaynağı
 | son = Roux
 | ilk = Jean Paul
 | yıl =  1984
 | başlık = Türklerin Tarihi (Historie des Turks)
 | yayımcı= Ad
 |alıntı=
 | id = ISBN 975-506-018-9
}}</ref>

== Ayrıca bakınız ==
* [[Oğuz Yabguluğu]]
* [[Büyük Selçuklu Sultanları]]
* [[Anadolu Selçuklu Devleti]]
* [[Suriye Selçuklu Devleti]]
* [[Irak Selçuklu Devleti]]
* [[Kirman Selçuklu Devleti]]
* [[Horasan Selçuklu Devleti]]
* [[Atabeylikler]]
** [[Zengiler]]
** [[Böriler]]
** [[İldenizliler]]
** [[Salgurlular]]
** [[Beyteginliler]]
* [[Gürcistan Kıpçakları]]

== Kaynakça ==
{{kaynakça}}

==Dış bağlantılar==
* Köymen, Mehmet Altay, (2004), ''Selçuklu Devri Türk Tarihi'', Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları ISBN 9789751601193.
* Köymen, Mehmet Altay, (2011) '' Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. 2. Cilt. İkinci İmparatorluk Devri'' , Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları ISBN 9789751603555.
* Köymen, Mehmet Altay, (2001), ''Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Cilt 3. Alp Arslan ve Zamanı'', , Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları ISBN 9799751604797.
* Koymen, Mehmet Altay, (1963), ''Selçuklu Devri Türk Tarihi'', İstanbul:Ayyıldız Matbaası
* Kafesoğlu, İbrahim (1972), ''Selçuklu Tarihi'', İstanbul: Milli Eğitim Basımevi
* Ankara Milli Kütüphane Genel Müdürlüğü (1971), ''Selçuklu Tarihi, Alparslan ve Malazgirt Bibliyografyası'', İstanbul:Milli Eğitim Basımevi. 
* Sevim, Ali ve Erdoğan Merçil (1995), ''Selçuklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Teşkilât ve Kültür'', Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları No.19 ISBN 9789751606907
* Bosworth, Clifford, "The Political and Dynastic History of the Iranian World (1000-1217),"  ed. John A. Boyle, (1968) ''Cambridge History of Iran V'', Cambridge:Cambridge University Press, s.1-202. {{ing}}
*The Great Seljuk Empire (Edinburgh History of the Islamic Empires Eup)
{{Selçuklular Hanedanı}}
{{Selçuklu sultanları}}

[[Kategori:Büyük Selçuklu Devleti| ]]
[[Kategori:VikiProje Tarih kaynak bekleyen maddeler]]
[[Kategori:Tarihteki Türk devletleri]]